ب____ودن زن__دگ_ى آخ____رت••• 33

ن_عمت حيات، نعمت مرگ، نعمت بعث••• 34

ف_صل دوم : خ_صوصيات روز قيامت••• 37

(363)

قيامت، روز معرفت به خداى حق مبين••• 37

روزى ك_ه ح_ق_اي_ق ب_ا ن_ور خ_دا ظه__ور م_ى كنن___د!••• 39

(364)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ع__ل_م خ__دا در روز ق__ي_ام_ت••• 43

قيامت، روز به روز تأويل كتاب••• 44

قيامت، روز داورى خدا بين مشركي_ن و مخلصين••• 45

روز رستاخي__ز، روز جم__ع كردن همه خلاي___ق••• 47

رس_تاخيز ي_حيى و ع_يس__ى، پيامب__ران اله__ى••• 48

ج_م__ع رس_ولان در پيشگ__اه خ__دا در ق_يام__ت••• 50

بررسى شرك مسيحيت در پيشگاه خدا در قيامت••• 54

عه__د اله____ى و پ___رس__ش از آن در قي__ام___ت••• 57

(365)

روز ظه__ور تسل__ط خ_دا بر زمي__ن و آسمان ها••• 59

بحث__ى درب__اره دروغگ__وي____ى در قي___ام__ت••• 62

(366)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

روشن شدن نيرنگها و خيان_تها در قيامت••• 64

ت__نهايى و دس_ت خ__الى ب__ودن ان_سان در ق_ي_ام_ت••• 66

روز قيامت، روز فصل و داورى بين اديان••• 68

ب_عد از ج_داسازى فرقه هاى ح_ق و ب_اطل••• 72

ك_يفر ف_رقه هاى ض_لال و ص_احبان اديان منحرف••• 75

پ__اداش ص_اح_ب__ان دي_____ن ح__ق••• 76

قيامت، روز حكم الهى درباره اختلاف در عبادات اديان••• 78

چه چيزى در روز قيامت سود مى ده___د؟••• 80

(367)

يأس م_جرم_ين بع__د از وق__وع ق_ي_ام_ت••• 84

روز ق_يام_ت، روز ف_صل و ق_ض_ا ب_ين ح_ق و ب_اط_ل••• 85

(368)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

يوم الجمع، روز تفك_يك اه_ل ج_نت و اه_ل س_عير••• 86

حرك__ت مؤمن با ن__ور خ__ود در روز قي__ام___ت••• 88

روز ظ_هور دش_منى ه_مه دوستان، غير از متقين!••• 90

خصومت پرستندگان و پرستش شدگان در قيامت••• 91

از ب_ي__ن رف_ت__ن ان_س____اب در روز ق_ي_ام____ت••• 93

روزى ك__ه خ__دا اج__ازه ب__رگش__ت نمى ده___د!••• 96

گواه__ى روز الس__ت، و سؤآل از آن در قيام___ت••• 98

انكشاف حقيقت توحيد به دارندگان علم در قيامت••• 101

(369)

دو دل_ي_ل ق__ي_ام قي_امت••• 102

م_عاد: انگيزه ع_بادت خدا••• 103

(370)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع

صفح_ه

فصل سوم - وق_وع واقعه••• 105

وق__وع ق__يامت ب__دون اع__لام و ع__لامت ق__ب_لى••• 105

وَ ما اَمْ_رُ السّ_اعَ_ةِ اِلاّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ••• 106

ن__زدي_كى ق_ي_امت ب_ه زن__دگى دن_يا••• 108

اشتباه مجرمين در فاصله زمانى بين دنيا و آخرت••• 110

پنهان بودن قيامت و ظهور ناگهانى آن••• 111

اخ_تصاص علم ساعت به خداى تعالى••• 113

شايد وق_وع آن خيل_ى ن_زدي_ك اس_ت!••• 114

(371)

اِلَ_يْ___هِ يُ___رَدُّ عِلْ___مُ السّ__اعَ_____ةِ••• 116

غفلت از قيامتى كه ناگ_هان درم_ى آي_د!••• 117

(372)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ه_يچ ك_س م_ان_ع ت_حقق ق_ي_ام___ت ن_يس___ت!••• 118

ج__ز خدا كسى زم__ان وق__وع را آشكار نمى كند!••• 119

فصل چهارم - ب_ررسى وض_ع منكرين قيامت••• 123

خ_برها ب_ر آنان كور شد!••• 123

روز ب_طلان پ_نداره_اى باطل و خدايان پ_ندارى••• 125

آرزوى بازگ_شت ب_ه دنيا••• 127

روز حس______________رت••• 129

سرنوشت آخرتى دوگانه••• 131

(373)

زيانكارانى كه خود و خان_دان خ_ود را ب_اختن_د!••• 133

خسارت ديدگان در قيامت••• 134

(374)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تف__اوت رفتار با مسلمي__ن و مجرمين در قيامت••• 136

ادامه صفت و ملكه دروغگويى منافقين در قيامت••• 139

ع__دم ايم__ان به مع__اد، دلي_ل ناسپ_اسى انسان••• 141

عل__ت انح_راف ه__ا - ع__دم ايم_ان ب_ه روز ج_زا••• 143

اخت__لاف نظ__ر مشركي__ن درب_اره روز قيام_ت••• 145

نتايج بعيد شمردن قيامت••• 148

ك_يفر بعيد شمردن قيامت••• 150

كيفر استهزاء وقوع قيامت••• 152

(375)

چ__ه كس__ى به آخ__رت ايم__ان ي__ا ش__ك دارد؟••• 154

ل_عنت__ى ت__ا ق_يام__ت ب__راى اولي__ن گن__اهكار••• 156

(376)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل پنجم - براهين رستاخيز در طبيعت••• 163

چنين است خروج انسانها از خاك - كَذلِكَ تُخْرَجُونَ••• 163

چ_نين است رست_اخ_يز - كَ_ذلِكَ ال_نُّشُورُ••• 164

و چ_نين م_ردگان از خ_اك برخيزند - كَذلِكَ الْخُروُجُ••• 166

چ_گ__ون__ه م_ردگ_ان را زن___ده م_ى ك_نيم!••• 168

نشان حيات تازه در اح_ياى درخ_تان ميوه••• 169

رستاخيز طبيعت، و رس_تاخ_يز ان_سان_ها••• 171

تولدانسان، رشد گياه، و زنده شدن مردگان••• 173

(377)

فصل ششم - براهين رستاخيز در خلقت••• 179

تجدي__د

خلقت، و برگش__ت به خلقت اوليه••• 179

(378)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

م_وض_ع ك_ف_ار در ان_كار خ_لقت ج_ديد••• 182

اساس فلسفه كفار در انكار خلقت جديد••• 183

ق__ادر ب___ودن خ___دا بر خلق__ت جديد••• 185

اع__اده عين نفس با ب___دن__ى جدي___د••• 188

م___ف_ه____وم اي__ج___اد و اع_______اده••• 190

سهول_ت ايجاد و اعاده خلق_ت براى خدا••• 192

وَ هُ_وَ اَهْ__وَنُ عَ_لَيْ_هِ - و اع_اده برايش آسان تر است!••• 193

سهل بودن خل قو اعاده كل م_وجودات به مانند يك فرد••• 195

(379)

ب____ازگش_______ت شبي____ه آغ______از••• 196

احي__اء استخوان ه___اى پ_وسي_____ده!••• 198

(380)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

پاسخ قرآن به شبهات معاد••• 200

ق_يام__ت آمدن___ى اس___ت!••• 204

فصل هفتم _ استدلال علمى بر وقوع رستاخيز••• 207

اِنَّ_هُ يَبْ__دَؤُا الْخَلْ__قَ ثُ_مَّ يُعيدُهُ - مع__اد موع__ود••• 207

پ_اي_ان نظ_ام هست_ى انس__ان با م_وت و حشر••• 211

براهي___ن مه_____م مع___اد••• 214

ن_مون_ه اى از م_رگ موق___ت، و احي____اى مجدد••• 220

نمونه زنده كردن مرده ها به وسيله مسيح عليه السلام ••• 223

(381)

س_رگذشت عيسى عليه السلام وسيله ع_لم به قي_امت••• 225

زنده شدن اصحاب كهف و زنده شدن در قيامت••• 226

(382)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

محش_ر ح_اجي_ان، ن_مون___ه اى از م_حش_ر ق_يامت••• 232

انديشمن_دان و م_تفك___ران، و اعتق_ادشان به حشر••• 234

مقدمه اى بر روز جمع شدن خلايق••• 240

مع______اد، ه_____دف خلق_______ت••• 242

اث_بات م_عاد ب_ا م_شاهده آث_ار اقوام منقرض شده••• 244

ح_قان_يت خ_بر ق_ي_ام_ت در ق_رآن••• 246

ب_رهانى بر ثبوت معاد: حق و هدف دار بودن خلقت••• 248

زن_ده شدن مردگان، و اشتباه منكرين در م_وقف آن••• 250

(383)

چ_را ق_يامت ج_زا را باور نداريد؟!••• 253

(384)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

خ__ب_____ر ع__ظ_ي_________م!••• 255

دلايلى از آيات بر خبر عظيم••• 257

بع_ث و ق_يامت: ه_دف خ_لق آس_مانها و زمين••• 260

ف_صل ه_شتم - ش_رح م_قدم_ات رس_تاخي_ز در ق_رآن••• 263

م___وض_____وع رجع______ت••• 263

آخ_رالزمان - مرگ آخ_رين نف_رات روى زم_ين••• 266

ه_لاكت ه_مه م_وجودات در آسمان_ها، در زم_ين، و در برزخ••• 268

با نف_خه اول

ه_مه مى ميرند!••• 270

(385)

تحولات طبيعى قبل از خروج انسانها از زمين••• 271

(386)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

درهم كوبيده شدن سد ذوالقرنين (نشانه آغاز قيامت)••• 272

ي_ورش ي_أج___وج و م__أج__ج (از علايم آغاز قيامت)••• 274

خ___روج دا بَّ_ةُ ا لاَْرْضِ (از ح_وادث ق_بل از قيام__ت)••• 275

حش__ر فوجى از هر امتى ( از حوادث قبل از قيام__ت )••• 279

وقت____ى قي____ام______ت بي_____اي_____د!••• 283

ارت_باط آي_ه ف_وق با رواي_ات آخرالزمان ••• 287

ايمان بعد از ظهور علايم و اشراط قيامت••• 291

ارث زمي_ن به بن_دگان ص_ال_ح م_ى رسد!••• 294

(387)

(38

است. به علاقه مندان بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

(5)

همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات الهى برخ__وردار باشن_د.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

(7)

الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان

مقدمه ناشر (9)

شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از

(10) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه

ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى

مقدمه ناشر (11)

سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

(12) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

(14) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

مقدمه مؤلف (15)

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات

گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(16) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

مقدمه مؤلف (17)

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام

ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

(18) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

مقدمه مؤلف (19)

و چون داراى اجلى معين است قهرا در هنگام فرا رسيدن آن اجل فانى مى شود، و همين فانى شدنش هم هدف و غايتى ثابت دارد، پس بعد از اين عالم عالمى ديگر است كه آن عبارت است از عالم بقاء و معاد موعود.(1)

خ__ود او و يا دگرگون__ى در ج__لال و اك__رام او بگ__ذارد.(1)

1- ال_مي___زان ج: 19، ص: 168.

پايان عمر دنيا (25)

ديدگاه قرآن و حديث

و آن آيات خلقت آسمانها و زمين و اختلاف مردم در ظلم و طغيان و عدالت و احسان و ت_كليف ن_ازل شده در شرايع الهى است.(1)

يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيمَةِ فيما كانُوا فيهِ يَخْتَلِفُونَ،» (25 / سجده) كه همه اين آيات اشاره دارن_د به اينكه جمع شدن مردم در قيامت به منظور فصل القضاء و داورى است.

«ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ،»

منظور از يوم التغابن كه در قرآن آمده روز قيامت است، چون در آن روز براى همه مردم كشف مى شود كه در معامله اى كه آيات زير بدان اشاره نموده مغبون شده اند:

روز ج_مع، روز ت_غاب_ن (31)

«وَ مِ_نَ ال_نّ_اسِ مَ_نْ يَ_شْرى نَ_فْ_سَهُ ابْ_تِغاءَ مَ_رْضاتِ ال_لّهِ،»

«بعضى از مردمند كه جان خود را در برابر خوشنوديهاى خود مى فروشند،» (207 / بقره)

«اِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ...،»

«خدا از مؤمنين جانهايشان را خريدارى كرده...،» (111 / توبه)

«وَ الَّ_ذينَ يَ_شْتَرُونَ بِ_عَهْدِ اللّهِ وَ اَيْمانِهِمْ ثَمَنا قَليلاً،»

«آنهايى كه با عهد خدا و سوگندهاشان بهاى اندكى به دست مى آورند.» (77 / آل عمران)

در روز قيامت براى همه اين معامله گران كشف مى شود كه مغبون شده اند، آن كس كه معامله نكرده مى فهمد كه از معامله نكردن مغبون شده، و آن كس كه در معامله اش بهاى اندك دنيا به دست آورده مى فهمد كه از معامله كردنش مغبون ش_ده، پ_س ه_مه م_ردم در آن روز م_غبون خ_واهند بود.

(32) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

در روايات اسلامى، در تفسير برهان از ابن بابويه به سند خود از حفص بن غياث از امام صادق عليه السلام روايت آورده كه فرمود: منظور از يَوْمُ التَّلاق روزى است كه اهل آسمان و زمين به هم بر مى خورند، و منظور از يَوْمُ التَّناد روزى است كه اهل دوزخ اهل بهشت را ندا مى كنند كه: «اَفيضُوا عَلَيْنا مِنَ الْمآءِ اَوْ مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ - كمى از آن آب و يا

از آنچه خ_دا روزي_تان ك_رده ب_ه م_ا اف_اضه ك_نيد،» (50 / اع_راف)

و منظور از يَوْمُ التَّغابُن روزى است كه اهل بهشت اهل آتش را مغبون مى كنند، و منظور از يَوْمُ الْحَسْرَة روزى است كه مرگ را مى آورند و ذبح مى كنند، ديگر كسى دچار مرگ نمى شود.(1)

1- ال_مي_____زان ج: 19، ص: 505.

روز ج_مع، روز ت_غاب_ن (33)

منتفى است، و اما خلت و دوستى كه رنگ تقوى داشته باشد، يعنى به خاطر خدا بوده باشد، البته در قيامت ثابت و نافع است: «الاَْخِ_لاّءُ يَ_وْمَ_ئِذٍ بَ_عْضُهُ_مْ لِ_بَعْ_ضٍ عَ_دُوٌّ اِلاَّ

قيامت، روز بدون رفيق و بدون معامله (35)

الْ_مُ_تَّق_ينَ،» (67 / زخرف) (1)

نمى توانيد آنچه از شما سر زده انكار كنيد، چون حقايق از هر ج_هت ظ_اهر و هويدا مى گردد.(1)

1- ال_مي__________زان ج: 18، ص: 99.

روزى كه نه بازگشتى هست و نه پناهگاه (39)

در روز قيامت باشد، نه حيات برزخى.

و اين نعمت حيات و دنبالش نعمت مرگ، و دنبال آن باز نعمت حيات، از نعمت هاى بزرگ الهى است كه خدا با آن منت را بر بشر تمام كرده و به همين جهت در آخر آيه

(42) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

فرموده: به درستى كه انسان به طور مسلم كفران پيشه است.(1)

1- ال_مي_____زان ج: 14، ص: 570.

خير بودن زندگى آخ_رت (43)

(44)

غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَديدٌ،» (22/ق) اشاره مى فرمايد.(1)

(46) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

و آن عبارت است از رؤيت به نور ايمان و معرفت كه مؤمن آن روز با نور پروردگارش بينا مى گردد، در نتيجه چشمش به كرامت هاى خدا مى افتد، برخلاف كفار كه آن روز از جهت اين نور كورند.

و جز آنچه مايه بدبختى ايشان است نمى بينند، همچنان كه درباره آن روز فرموده: «وَ اَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِ رَبِّها،» (69 / زمر) و نيز فرموده: «يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ اَيْديهِمْ وَ بِاَيْمانِهِمْ،» (12 / حديد) و نيز فرموده: وَ مِنَ كانَ فى هذِهِ اَعْمى فَهُوَ فى الاْخِرَةِ اَعْمى،» (72 / اسرى) و همچنين فرموده: «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ن_اضِرَةٌ اِلى رَبِّها ناظِرَةٌ،» (22 و 23 / قيامت) و نيز فرموده: «كَ_لاّ اِنَّهُ_مْ عَنْ

روزى كه حقايق با نور خدا ظهور مى كنند! (49)

رَبِّ_هِمْ يَوْمَ_ئِذٍ لَمَحْ_جُوبُونَ.» (15 / م_طففين)

از آنچه گذشت چند نكته روشن گرديد:

اول، علت اينكه در ميان همه اوصاف قيامت، صفت تقلب قلوب و ابصار را ذكر فرمود اين است كه منظور آيه بيان آن وسيله اى است كه بايد با آن، به سوى هدايت خدا به نورش كه همان نور ايمان و معرفت و نور مخصوص به روز قيامت و بينايى در آن روز است توسل جست، و معلوم است كه در چنين مقامى از ميان صفات قيامت مناسب تر ه__م_ان ت_قل_ب ق_لوب و اب_صار م_ى ب_اشد.

دوم اينكه: مراد از قلوب و ابصار جانها و بصيرتها است.

سوم اينكه: توصيف روز قيامت به دو صفت تقلب قلوب و تقلب ابصار به منظور بيان علت خوف است، زيرا اهل اين خانه از اين نظر از روز قيامت مى ترسند

(50) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

كه در آن روز دل ها و

ديده ها زير و رو مى گردد و از اين تقلب بيم دارند، چون يكى از دو طرف محروم شدن از نور خدا و از نظر به كرامت او است، كه خود شقاوت دائمى و عذاب جاودانى است.

پ_س اه__ل اي_ن خ_ان_ه در ح_قيقت از خ_ودشان م_ى ت_رسن_د.(1)

1- ال_مي____زان ج: 15، ص: 178.

روزى كه حقايق با نور خدا ظهور مى كنند! (51)

ب_ودن_د اع_تراف خ_واهند كرد.(1)

1- ال_مي______زان ج: 8، ص: 167.

(54) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

حَيّا،» (33 / مريم) حضرت عيسى نيز در اين آيه در سه موطن تكون و هستيش به خودش سلام كرده است. بله، ميان اين سلام كردن و آن سلام كردن فرقى هست، و آن اين است كه سلام در داستان يحيى، بدون الف و لام آمده، و دلالت بر نوعى خاص دارد، و در اين قصه با الف

رستاخيز يحيى و عيسى، پيامبران الهى (59)

و لام آمده كه جنس و عموميت را مى رساند، و فرق ديگر اينكه در داستان يحيى سلام كننده بر او خداى سبحان بود، و در اين داستان خود عيسى بوده است.(1)

گفتند: «لا عِلْمَ لَنآ،» نفى مطلق علم نيست

جمع رسولان در پيشگاه خدا در قيامت (61)

بلكه نفى علم حقيقتى است كه به عالم غيب هم راه داشته باشد، و تنها خداوند واحد قهار است كه نزد اوست كليد غيب هايى كه جز او كسى را از آن علم و اطلاعى نيست. از آيات بسيارى استفاده مى شود كه روز قيامت روزى است كه هر چيزى به حقيقت و واقعيتش جلوه مى كند، بنابراين در آن روز هيچ گفتارى هم نيست مگر اينكه حق و حقيقت باشد، از آن جمله است آيه: «لا يَتَكَلَّمُونَ اِلاّ مَنْ اَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَوابا ذلِكَ الْيَوْمُ الْحَقُّ!» (38 و 39 / بناء)

جواب انبياء يك نوع خضوعى است در برابر عظمت و كبريايى پروردگار و اعتراف به احتياج ذاتى و بطلان حقيقى خود در برابر مولاى حقيقيشان و رعايت آداب حضور و اظهار حقيقت امر است نه جواب نهايى كه بعد از آن جواب ديگرى نباشد، براى اينكه اولاً خداوند سبحان آنان را شهداى بر امت قرار داده، كما اينكه فرموده: «فَكَيْفَ اِذا جِئْنا مِنْ

(62) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

كُلِّ اُمَّةٍ بِشَهيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهيدا،» (41 / نساء) و نيز فرموده: «وَ وُضِعَ الْكِتابُ وَ جىءَبِالنَّبِيّينَ وَ الشُّهَداءِ،» (69 / زمر) و براى شاهد بودن انبياء عليه السلام معنايى جز اين تصور نمى شود كه در روز قيامت كه روز جلوه حقيقت است درباره امت هاى خود شهادت به حق دهند، و اين شهادتى را كه خداوند براى ايشان مقدر فرموده به زودى در آن روز خ_واهند داد.

اين علم و شهادت از نوع علم متداول و شهادت معمولى در

بين ما مردم عادى نيست، بلكه از نوع علمى است كه مخصوص به خود خداوند است، و خداوند آن را به طائفه اى از مكرمين و محترمين از بندگان خود اختصاص داده است. و ثانيا: خداوند سبحان، علم را تنها براى طائفه اى از بندگان خود كه در روز قيامت مقرب درگاه اويند اثبات كرده و فرموده: «وَ قالَ الَّذينَ اُوتُوا الْعِلْمَ وَ الاْيمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فى

جمع رسولان در پيشگاه خدا در قيامت (63)

كِتابِ اللّهِ اِلى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ،» (56 / روم) و نيز فرموده: «وَ عَلَى الاَْعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسيماهُمْ،» (46 / اعراف) و نيز فرموده: «وَ لا يَمْلِكُ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دوُنِ_هِ ال_شَّف_اعَ_ةَ اِلاّ مَ_نْ شَ_هِ_دَ بِ_الْ_حَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ.» (86 / زخ_رف)

و عيسى بن مريم عليهم السلام از جمله كسانى است كه آيه شامل او مى شود. او، و رسول خ_دا صلى الله عليه و آله از كس_انى هستند كه از روى علم به ح_ق شهادت داده ان_د.(1)

1- ال_مي______زان ج: 6، ص: 290.

(64) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

و فرضا اگر هم گفته باشم تو خود آن را شنيده و دانسته اى، آرى تو مى دانى آنچه را كه در نفس من است و اين منم كه به چيزهايى كه در نزد تو است آگهى ندارم. به

بررسى شرك مسيحيت در پيشگاه خدا در قيامت (65)

راستى تو علام الغيوبى!» (116 / مائده)

اي_ن آي_ات گ_فتگوى خداى تعالى را با عيسى بن مريم عليهم السلام درباره آنچه كه نصارا در ح__ق وى گ_ف_ت_ه ان_د ح_كايت م_ى ك_ند.

خداى تعالى به عيسى بن مريم فرمود:

«آيا تو به مردم گفتى كه اى مردم مرا و مادرم را به غير از خدا دو معبود ديگر بگيريد؟»

زمان روز قيامت است، روزى است كه راستگويى راستگويان آنان را سود مى دهد. عيسى عليه السلام در جواب خداوند عرض مى كند: سبحانك! من تا زنده بودم شاهد و ناظر اعمال شان بودم ولى بعد از اينكه مرا به جوار خود خواندى اطلاعى از اعمال آنها ندارم ت_و خ_ودت رقيب و ناظ_ر بر آن_ان ب_ودى!

(66) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

مسيح عليه السلام پس از تسبيح خداى تعالى چيزى را كه خداوند از انتسابش به وى پرسش نموده و آن اين بوده كه به مردم گفته باشد غير از خدا، مرا و مادرم را هم دو معبود بگيريد، انكار نمود.

از اين آيه شريفه كه حال مسيح عليه السلام را حكايت مى كند معلوم شد كه ساحت مقدس آن جناب از اين خرافات كه ملت مسيح در حق وى مى گويند، برى و منزه است و وى مسؤول آنچه مى گويند و مى كنند نيست، و لذا خود مسيح در آخر كلامش عرض كرد:

«اِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَأِنَّهُمْ عِبادُكَ وَ أِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَأِنَّكَ أَنْتَ الْعزيزُ الْحَكيمُ،» (118 / مائده) اگر سرانجام كار امت

من به چنين شرك و كفر رسوا و مفتضحى كشيد من كه پيغمبر آنان بودم هيچ تقصيرى نداشتم و هيچ تعهدى درباره آن به گردنم نيست، براى اينكه در كارشان مداخله نداشتم تا اينكه حكمى كه تو - اى پروردگار - بين خودت

بررسى شرك مسيحيت در پيشگاه خدا در قيامت (67)

و آن_ان دارى ش_امل من ه_م بشود.

اين امت من و اين حكم تو هر طور كه مى خواهى در آنان حكم كن، اگر بخواهى آنان را مشمول حكمى كه درباره كسانى كه به تو شرك مى ورزند، قرار داده و در آتش بسوزانى بندگان تواند، و اختيار و تدبير امرشان به دست تو است، مى توانى بر ايشان خشم كنى، چون تويى مولاى حقيقى، اختيار امر بنده، به دست مولاى اوست. و اگر بخواهى اثر اين ظلم عظيمى كه كرده اند محو ساخته و به اين وسيله از ايشان درگذرى باز هم تويى عزيز و حكيم!(1)

پرسش از آن در قيامت (69)

چون اكثر امم گذشته اين عهد را شكسته و آن را از ياد بردند، و در نتيجه وقتى پيغمبرى در بين آنان مبعوث مى شده و آيات و معجزاتى مى آورده كه آنان را به ياد عهد خود بيندازد تكذيب مى كردند و جز عده كمى به وسيله آن آيات متذكر نمى شدند. عهد الهى اجمالى است از تفصيل دعوت هاى دينى الهى كه در طبيعت انسان هاى مختلف از جهت اختلافى كه در استعداد قبول و رد آن دارند، و همچنين از جهت اختلاف اماكن و اوضاع و احوال و شرايطى كه به نفوس آنان احاطه دارد، مختلف مى شود.

در بعضى از نفوس پاك كه بر اصل فطرت باقى مانده اند هدايت به سوى ايمان به خدا و آيات او را نتيجه مى دهد، و در بعضى ديگر كه هميشه اكثريت را تشكيل مى دهند و مردمى پست و مستغرق در شهوات دنيايند خلاف آن را، كه همان كفر و طغيان و سرپيچى است نتيجه مى دهد.(1)

(70) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

قبضه بر آن كه آيه: «وَ الاَْمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلّهِ،» (19 / انفطار) و آي_اتى دي_گر اي_ن معن_ا را ت_أييد مى كنند.

معناى انحصار ملك و امر و حكم و سلطان و امثال آن در روز قيامت براى خداى تعالى، اين نيست كه اين عناوين در دنيا منحصر در خدا نباشد، بلكه معنايش اين است كه در قيامت اين عناوين بهتر ظهور دارد و اهل محشر آنها را به وضوح درك مى كنند، برخلاف دنيا كه در آنجا اين معانى براى همه روشن نيست و گرنه در دن_يا ه_م اي_ن ع_ناوي_ن م_ال خ_دا است.

پس معناى بودن زمين در قيامت در قبضه خدا، اين است كه در قيامت اين معنا براى

(72) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

مردم روشن مى شود، نه اينكه اصل آن تنها در قيامت پيدا مى شود و خدا تنها در آن روز داراى چنين تسلط و مالكيت مى گ_ردد.

حاصل دو جمله «وَالاَْرْضُ جَميعا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ،» و جمله «وَ السَّمواتُ مَطْوِيّاتٌ بِيَمينِهِ،» اين است كه در آن روز سبب هاى زمينى و آسمانى از سببيت مى افتند، و ساقط مى شوند و آن روز اين معنا ظاهر مى گردد كه هيچ مؤثرى در عالم هستى به جز خداى سبحان نيست.

«سُبْحانَهُ وَ تَع_الى عَمّا يُشْرِكُونَ،» اين جمله خداى تعالى را از شرك هايى كه مشركين ورزيده و غير خدا را شريك در ربوبيت و الوهيت خدا دانستند و در نتيجه تدبير عالم را به خداي__ان خود نسب__ت دادند و آن ه__ا را پرستيدن__د، من__زه مى دارد.(1)

1- ال_مي_________زان ج: 17، ص: 443.

روز ظهور تسلط خدا بر زمين و آسمانها (73)

قالُوا وَ اللّهِ رَبِّنا ما كُنّا مُشْرِكينَ،» «و روزى كه همگى آنها را محشور مى كنيم، به كسانى كه شرك ورزيدند مى گوييم: كجايند آن شركايى كه براى ما مى پنداشتيد، آن وقت است كه عذرى

(74) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

ندارند مگر اينكه بگويند به خدا، كه پروردگار ما است سوگند، ما مشرك نبوديم.»

(22 و 23 / ان_عام)

از آياتى كه متعرض وصف روز قيامت است بر مى آيد كه آن روز، روز بروز حقايق و بيرون افتادن اسرار است و خدعه و دروغى كه از لوازم نشأت دنيوى است در آن روز تصور ندارد، با اين حال به فرضى هم كه مشركين به دروغ سوگند ياد كنند چه نفعى ب_ر دروغ_شان مترتب مى شود؟

جواب اين است كه مسأله دروغگويى كفار و قسم دروغ خوردنشان كه در چند جاى قرآن ذكر شده، براى اين نيست كه به اين وسيله به اغراض فاسد خود رسيده حقيقت امر را پوشيده بدارند بلكه كفار از آنجايى كه در دنيا عادت كرده بودند كه به وسيله

بحثى درباره دروغگويى در قيامت (75)

دروغ و خدعه و فريب و سوگندهاى دروغ، خود را از مهلكه ها رهانيده و منافع را به خود جلب كنند، و دروغگويى ملكه راسخه اى در دلهايشان شده بود، و وقتى ملكه اى در نفس رسوخ نمود نفس ناگزير در اجابت خواسته هاى آن است، همچنانكه مرد فحاش وقتى ملكه دشنام دادن در نفسش مستقر گشت، هرچه هم تصميم بگيرد، نمى تواند از آن خوددارى نمايد. از اين جهت كفار نيز در قيامت روى عادت و ملكه اى كه در دنيا داشتند بى اختيار لب به دروغ مى گشايند.

اين است سر دروغگويى كفار در روز قيامت،

چرا كه در روز قيامت روز برون ريختن سريره ها است و معلوم است سريره و باطنى كه آميخته با دروغ اس_ت ج_ز دروغ از او ترش_ح ن_مى كن_د.(1)

1- ال_مي______زان ج: 7، ص 68.

(76) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

قرآن و حديث

كس_ى در غير گمراه بوده است.(1)

و تنها نزد او خواهند آمد، در حالى كه مالك هيچ چيز نيستند، و همراهشان چيزى ندارند، و با همين وضع است كه حقيقت عبوديتشان براى همه روشن مى شود، و آن را به چشم خود مى بينند، و وقتى حال تمامى موجودات كه در آسمان ها و زمين است اين باشد، ديگر چه طور ممكن است بعضى از همين موجودات فرزند خدا باشد، و واجد حقيقت لاهوتى و مشتق از جوهره آن باشد؟ و چگونه الوهيت با فقر جمع مى شود؟(1)

آورد.

مراد از «اَلصّائِبينَ» پرستندگان كواكب نيستند بلكه عبارتند از معتقدين به كيشى كه حد وسط ميان يهوديت و مجوسيت است و كتابى دارند كه آن را به حضرت يحيى بن زكرياى پيغمبر نسبت داده اند، و امروز عامه مردم ايشان را صبى ء مى گويند. مراد از «نَص_ارى» گروندگان به مسيح، عيسى بن مريم عليهم السلام و پيامبران قبل از وى، و كتب مقدسه انجيل هاى چهارگانه لوقا، مرقس، متى و يوحنا و كتب عهد قديم است، البته آن مقدار از كتب عهد قديم كه كليسا آن را مقدس بداند، ليكن قرآن كريم مى فرمايد: كتاب مسيحيان تنها آن انجيلى است كه به عيسى نازل شد.

منظور از «مَجُوس» قوم معروفى هستند كه به زرتشت گرويده، و كتاب مقدسشان

روز قيامت، روز فصل و داورى بين اديان (83)

اوستا نام دارد. چيزى كه هست تاريخ حيات زرتشت و زمان ظهور او بسيار مبهم است، به طورى كه مى توان گفت به كلى منقطع است. اين قوم كتاب مقدس خود را در داستان استيلاى اسكندر بر ايران به كلى از دست دادند، و حتى يك نسخه از آن نماند، تا آن كه در زمان ملوك ساسانى مجددا به رشته تحرير در آمد، و به همين جهت ممكن نيست بر واقعيت مذهب ايشان وقوف يافت. آنچه مسلم است، مجوسيان معتقد هستند كه براى تدبير عالم دو مبدأ است، يكى مبدأ خير، و ديگرى مبدأ شر. اولى نامش يزدان و دومى اهريمن و يا اولى نور، و دومى ظلمت است. و نيز مسلم است كه ايشان ملائكه را مقدس دانسته، بدون اينكه مانند بت پرستان براى آنها بتى درست كنند، به آنها توسل و تقرب مى جويند.

و نيز مسلم

است كه عناصر بسيطه - و مخصوصا آتش را - مقدس مى دارند. و در

(84) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

قديم الايام مجوسيان در ايران و چين و هند و غير آنها آتشكده هايى داشتند كه وجود همه عالم را مستند به اهورا مزدا دانسته، او را ايجادكننده همه مى دانستند. و اما مراد از مشركين در «الَّذينَ اَشْرَكُوا» همان وثنى ها هستند كه بت مى پرستيدند، و اصول مذاهب آنها سه است: يكى مذهب وَثَنِيَّت صابئه، و يكى وثنيت ب_رهمائيه، و ي_كى ب_ودايى.

البته اين سه مذهب اصول مذاهب مشركين است، وگرنه اقوام ديگرى هستند كه از اصنام هرچه بخواهند و به هر نحوى بخواهند مى پرستند، بدون اينكه پرستش خود را بر اصل منظمى استوار سازند، مانند بت پرستان حجاز، و طوائفى در اط_راف م_عموره جهان.

«اِنَّ اللّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ،»

روز قيامت، روز فصل و داورى بين اديان (85)

مقصود از اين فصل فصل قضاء و حكم به حق در مسائلى است كه صاحبان اين مذاهب در آن اختلاف داشته اند، تا محق آنان از مبطل جدا شود، آن چنان كه هيچ ساترى در ميان نماند، و هيچ حاجبى جلو آن حكم به حق را نگيرد. «اِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ شَهيدٌ،» اين جمله تعليل آن فصل است كه چگونه فصل به حق است. خدا در روز قيامت ميان مردمى كه با هم اختلاف داشتند حكم مى كند و آن ها را از يكديگر متمايز و جدا مى سازد.(1)

بعد از جداسازى فرقه هاى حق و باطل

1- ال_مي____زان ج: 14، ص: 505.

(86) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

«هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فى رَبِّهِمْ فَالَّذينَ كَفَروُا قُطِّعَتْ لَهُ_مْ ثِيابٌ مِ_نْ ن_ارٍ يُ_صَ_بُّ مِ_نْ فَ_وْقِ رُؤوُسِ_هِ_مُ الْ_حَ_ميمُ،»

«اين دو

طايفه دشمنان هم هستند كه در مورد پروردگارشان با يكديگر مخاصمه كرده اند، و كسانى كه كافرند برايشان جامه هايى از آتش بريده شده و از بالاى سرهايشان آب جوشان ريخته مى شود!» (19 / حج)

اشاره به دو طايفه اى است كه جمله «اِنَّ اللّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ،» (17 / حج) و جمله بعدى اش: «وَكَثيرٌ مِنَ النّاسِ وَ كَثيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ،» (18 / حج) بر آن دو دلال__ت م__ى ك_رد.

و از اينكه اختلاف كنندگان بشر را با اينكه اديان آنان و مذاهبشان بسيار است،

بعد از جداسازى فرقه هاى حق و باطل (87)

منحصر در دو طايفه كرده فهميده مى شود كه برگشت تمامى اديان مختلف به دو طايفه است، يكى حق و يكى باطل، چون اگر اين دو جامع را در نظر نگيريم، به هيچ معناى دي_گرى ن_مى توانيم م_ذاهب م_ختلف عالم را در ت_حت آن م_عنا دو ت_ا كنيم.

و محق و مبطل در عالم دو طايفه هستند در مقابل هم، يكى به حق ايمان دارد و ديگرى به آن كفر مى ورزد.

پس طوايف مذكور در آيه هم، با همه اختلافى كه در اقوال آنان است منحصر در دو خصمند، و با اينكه دو خصم هستند، اقوال مختلفى بيشتر از دو تا دارند. بنابراين خوب مى توان فهميد كه تعبير «خَصْمانِ اخْتَصَمُوا» چه قدر جالب و پر معنا است.

از يك طرف اهل خصومت را تثنيه آورده، و از سوى ديگر خصومتشان را به صورت جمع تعبير كرده، و آنگاه خصومتشان را درباره پروردگارشان دانسته و

(88) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

فهمانده كه اختلافشان در وصف ربوبيت خداى تعالى بوده، و در نتيجه فهمانده است كه برگشت تمامى اختلافات مذاهب هر قدر هم كه

زياد باشند در يك مسأله است، و آن وصف ربوبيت خدا است.

پاره اى رب خود را به اسماء و صفاتى توصيف مى كنند كه او مستحق و سزاوار آنها است و هم افعالى به او نسبت مى دهند كه لايق ساحت اوست، و به آن اوصافى ك_ه گ_ف_تيم اي_مان دارن_د.

اينها اهل حقند، و بر طبق همين اوصاف، و آنچه آن اوصاف اقتضاء دارند عمل مى كنند، و در نتيجه اعمالشان جز صالحات چيزى نيست.

پاره اى ديگر او را به آنچه از اسماء و صفات كه مستحق و سزاوار است توصيف نمى كنند، مثلاً براى او شريك يا فرزند قائل مى شوند و در نتيجه وحدانيت او را

بعد از جداسازى فرقه هاى حق و باطل (89)

منكر مى گردند، و يا صنع و ايجاد عالم را به طبيعت و يا دهر نسبت مى دهند، و يا منكر رسالت و نبوت، و يا رسالت بعضى از رسل، و يا منكر يكى از ضروريات دين حق مى شوند، و در نتيجه به حق كفر مى ورزند و آن را مى پوشانند، و اين كافر و آن م_ؤمن ب_ه آن م_عنايى كه گ_فتيم عبارت_ند از خصمان.

فى بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ وَ لَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَديدٍ كُلَّما اَرادوُا اَنْ يَخ_ْرُج_ُوا مِنْه_ا مِنْ غَمٍّ اُعيدوُا فيها وَ ذوُقُوا عَذابَ الْحَريقِ،»

«امعاء ايشان را با پوست ها بگدازد و برايشان گرزهايى آهنين آماده است هر وقت بخواهند از آن شدت و محنت در آيند بدان باز گردانيده شوند گويند عذاب سوزان را ب_چشي_د!» (20 تا 22 / ح_ج)

يكى از اسماء خداست - اين است كه از ايشان جز اف_عال پسنديده سر نزد، همچنانكه جز كلام طيب از دهان ايشان بيرون نمى آيد.(1)

اللّهُ اَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ،» زمينه چينى است براى اينكه ايشان را به حكم خدا ارجاع دهد و معنايش اين است كه: خدا داناتر است به آنچه مى كنيد، و ميان شما حكم

قيامت، روز حكم الهى درباره اختلاف در عبادات (95)

مى كند حكم كسى كه حقيقت حال را كاملاً مى داند، چيزى كه هست اين حكم را روز قيامت مى ك_ند و در ازاى مخالفتتان با حق و اهل حق به حسابتان مى رسد.(1)

اثرى ندارد. مال كه يا كاغذى است به نام اسكناس و يا فلزى است به نام طلا و امثال آن و نيز يك انسان به نام فرزند كه موجودى است مستقل، چه ارتباطى به زندگى من كه نيز انسانى هستم مست_قل مى توان_د داشت_ه ب_اشد؟

و روز قيامت كه روز انكشاف حقايق و جدا شدن آن ها از موهومات است و روزى است كه ديگر اسباب و مؤثرات اعتبارى، از سببيت مى افتد، مال به ماليتش و فرزند به عنوان فرزنديش، و خويشاوند به عنوان قرابتش نيز از اعتبار مى افتد، همچنان كه قرآن كريم مى فرمايد: «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُردى كَما خَلَقْنكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَكْتُمْ ما خَوَّلْنكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ،» (94 / انعام) و نيز فرموده: «فَاِذا نُفِخَ فِى الصُّورِ فَلا اَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ

(98) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

لايَ_تَس_اءَلُ_ونَ،» (101 / مومنون)

پس مراد از سود نداشتن مال و فرزندان در روز قيامت، اين است كه در قيامت آن طور كه در دنيا و در اجتماع بشرى معتبر بود اعتبار ندارد.

«اِلاّ مَنْ اَتَى اللّهَ بِقَلْبٍ سَليمٍ،»

از سياق بر مى آيد كه آن جناب در مقام بيان معناى جامعى است كه قيامت را از ساير روزها متمايز كند، و از پروردگار خود درخواست كرده كه اولاً در روزى كه مال و اولاد و ساير آنچه در دنيا سود مى دهد سودى نمى بخشد، او را يارى كند، و بيچاره نسازد، كه مقتضاى اين مقدمه چينى اين است كه مطلوب واقعى از جمله: «اِلاّ مَنْ اَتَى اللّهَ بِقَلْبٍ سَليمٍ،» بيان چيزى باشد كه در آن روز نافع است.

در آن روز م__ال و اولاد س__ودى نم__ى ده__د و ليكن ه__ر كس با قل__ب سلي__م

چه

چيزى در روز قيامت سود مى دهد؟ (99)

ن__زد خ__دا آي__د از س__لام__ت قل__ب س___ود مى ب___رد.

و خلاصه مفاد كلام اين مى شود كه مدار سعادت در آن روز بر سلامت قلب است، چه اينكه صاحب آن قلب سالم در دنيا مال و فرزندى داشته باشد و يا نداشته باشد. آيه شريفه از نظر معنا قريب به آيه: «اَلْمالُ وَ الْبَنُونَ زينَةُ الْحَيوةِ الدُّنْيا وَالْباقِياتُ الصّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوابا وَ خَيْرٌ اَمَلاً،» (46 / كهف) است چيزى كه هست در آيه مورد بحث نفع را به قلب سليم نسبت داده، كه آن قلبى است كه از ننگ ظلم و تاريكى شرك و گناه سالم باشد، همچنان كه در وصف آن روز فرموده: «وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَىِّ الْقَيُّومِ وَ قَدْ خابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْما،» (111 / طه) و در آيه چهل و شش كهف نفع و ثواب را به باقيات الصالحات نسبت داده است.(1)

1- ال_مي____زان ج: 15، ص: 403.

(100) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

مردم را از روز جمع انذار

(104) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

نموده، چون او ولى مردم است، و آنها را بعد از مردم زنده مى كند، و بين آنان در آنچه اختلاف مى كردند حكم مى فرمايد.

«فَريقٌ فِى الْجَنَّةِ وَ فَريقٌ فِى السَّعيرِ،» در آن روز يك دسته بهشتى و دسته ديگر جهنمى مى شوند، يعنى به دو دسته تقسيم مى گردند، يكى سعيد و داراى پاداش و ديگرى شقى و معذب. پس بايد قبلاً انذار بشوند تا از راه شقاوت بپرهيزند، و از پ__رت__گاه ه__لاكت ك__نار آي_ند.(1)

برمى آيد مغفرتى كه مؤمنين درخواست مى كنند سبب تماميت نور و يا حداقل ملازم با تماميت نور باشد، در نتيجه آيه شريفه مى رساند كه مؤمنين در آن روز نور خدا را ناقص مى بينند، و چون نور آن روز ايمان و عمل صالح امروز است، معلوم مى شود نقصى در درجات ايمان و عمل خود مى بينند، و يا مى بينند كه آثار گناهان در نامه اعمالشان جاى عبوديت را گرفته، و در آن نقاط عمل صالحى نوشته نشده، و آمرزش گناهان كه درخواست دوم ايشان است، تنها باعث آن مى شود كه گناهى در نامه نماند، ولى جاى خالى آن گناهان را چيزى پر نمى كند، لذا درخواست مى كنند، خدا نورشان را تمام كند، يعنى آن نقاط خالى را هم پر كند، و آيه شريفه

حركت مؤمن با نور خود در روز قيامت (107)

«وَ الَّ_ذينَ امَن_ُوا بِ_اللّ_هِ وَ رُسُ_لِهِ اُول_ئِكَ هُ_مُ الصِّ_دّيقُ_ونَ وَ ال_شُّهَ_داءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ اَجْ_رُهُ_مْ وَ نُ_ورُهُ_مْ،» (19 / ح_ديد) ه_م ب_ه اي_ن م_عنا اش_اره دارد.(1)

الذِّكْرِ بَعْدَ اِذْ جاءَنى،» (26 و 27 / فرقان) به خلاف دوستى هاى متقين كه همه مايه پيشرفت آنان در راه خدا است، و در روز قيامت همه به سود ايشان خواهد بود.(1)

1- ال_مي_______زان ج: 18، ص: 181.

خصومت پرستندگان و پرستش شدگان در قيامت (109)

در قيامت (111)

ديگر فرموده: «لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنْكُمْ م_ا كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ،» (94 / انعام) و نيز فرموده: «وَ رَاَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الاَْسْبابُ.» (166 / بقره)

پس در قيامت رابطه اسباب و انساب وجود ندارد، و هيچ خويشاوندى از خويشاوندى اش بهره مند نمى شود، پس سزاوار انسان عاقل نيست كه به خاطر خويشاوندان و فرزندان، به خدا و رسولش خيانت كند، چون اينان در قيامت دردى از او دوا نمى كنند.(1)

1- ال_مي__زان ج: 19، ص: 392.

(114) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

- بعد از ايمان - اعمالى صالح را كردند براى خود تهيه ديده اند سرمايه اى را كه با آن زندگى كنند، و به زودى بر آنچه براى خود گ_ست_رده اند ق_رار مى گيرند.(1)

1- ال_مي______زان ج: 16، ص: 295.

روزى كه خدا اجازه برگشت نمى دهد! (117)

پرستش به ربوبيت خداى سبحان شهادت دهند.

گواهى روز الست، و سؤال از آن در قيامت (119)

جمله: «بَلى شَهِدْنا!» اعتراف انسان ها است به اينكه اين مطلب را ما شاهد بوديم و چ_ن_ي_ن ش_هادتى از م_ا واق_ع شد.

«وَ اِذْ أَخَ__ذَ رَبُّ__كَ مِنْ بَن__ىآ ادَمَ...،» دلالت دارد بر اينكه تمامى افراد بشر مورد اين استشهاد واقع شده و يكايك ايشان به ربوبيت پروردگار اعتراف نموده اند و ذيل آن و همچنين آيه بعدش غرض از اين اخذ و استشهاد را بيان مى كند:

«اَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيمَةِ اِنّا كُنّا عَنْ هذا غفِلينَ،»

و «اَوْ تَقُولُوآا اِنَّمآ اَشْرَكَ ابآؤُنا مِ_نْ قَبْ_لُ وَ كُنّ_ا ذُرِّيَّ_ةً مِ_نْ بَعْدِهِمْ...،» (173 / اعراف)

مى فهماند كه اگر اين اخذ و اشهاد از بندگان و اخذ ميثاق بر انحصار ربوبيت نبود بندگان مى توانستند در روز قيامت به يكى از آن دو تمسك جسته، و حجتى را كه خداوند عليه شرك ايشان اقامه مى كند و به استناد آن، مشركين را محكوم به

(120) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

آت_ش مى سازد، دفع نمايند.(1)

باشد و هرگز ازباطل در سخن محفوظ نمى شود مگرآنكه در عملش نيز از باطل محفوظ باشد، پس بايد كسانى باشند كه جز حق نمى بينند و جز حق، عمل نمى كنند و جز به حق، لب نمى گشايند. خصوص آيه موردبحث راجع به معصومين است.(1)

1- ال_مي______زان ج: 12، ص: 340.

(122) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

و امثال آن هر يك براى خود اسباب خاص طبيعى دارد، و رزق نه با عبادت زياد

معاد : انگيزه عبادت خدا (125)

مى شود، و نه با كفر نقصان مى پذيرد، پس تنها ملاك عبادت سعادت اخروى است، كه با ايمان و كفر و عبادت و شكر و ترك عبادت و كفران مختلف مى شود، پس بايد مسأله رجوع به خدا باعث عبادت و شكر شود، نه طلب رزق.(1)

ه_ر دو م_شه_ود اس_ت.

كلمه ساعت به معناى قيامت است كه خود يكى از غيب هاى سماوات و ارض است. قيامت خارج از امر آسمان و زمين نيست و در همين آسمان و زمين است. قيامت ملك خداست، و خدا مى تواند در آن تصرف نموده يك روز پنهانش بدارد و روزى ديگر آشكارش كند، و براى او دشوار هم نيست، زيرا امر او مانند «لَمْحِ بَصَرِ - چشم به هم زدن» و ي_ا ن_زديك تر از آن است چ_ون خ_دا بر هر چ_يزى ت_وانا است.

جمله: «وَ ما اَمْرُ السّاعَةِ اِلاّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ،» براى اين آورده نشده كه اصل قيامت و امكان آن را اثبات كند، بلكه براى نفى دشوارى و مشقت در اقامه آن آورده شده

وَ ما اَمْرُ السّاعَةِ اِلاّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ (129)

تا بفهماند اقامه قيامت بر خدا دشوار نيست، و بلكه بسيار آسان است. البته امر قيامت نسبت به خداى تعالى چنين آسان است، و گر نه خود خداى تعالى امر آن را ع_ظيم شمرده و ف_رموده: «ثَ_قُلَ_تْ فِ_ى السَّ_م_واتِ وَ الاَْرْضِ!» (187 / اعراف)

اگر امر آن را به چشم بر هم زدن تشبيه كرده خواسته است فوريت آن را برساند، كه براى انسان ها آسان ترين و كم مدت ترين كارها است، و دنبالش فرمود: «اَوْ هُوَ اَقْ_رَبُ،» يعنى براى ما از اين هم آس_انتر است: «يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ!» (73 / انعام)

امر قيامت نسبت به قدرت و مشيت خداى تعالى مانند امر آسان ترين خلق است: «اِنَّ ال_لّهَ عَ_لى كُلِّ شَ_ىْ ءٍ قَ_ديرٌ!»(1)

1- ال_مي______زان ج: 12، ص: 439.

(130) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

اِلاّ س_اعَ_ةً مِ_نْ نَ_ه_ارٍ بَ_لاغٌ فَ_هَلْ يُ_هْلَ_كُ اِلاَّ الْ_قَ_وْمُ الْ_ف_اسِ_قُ_ونَ،»

«... و در نفرين آنان عجله مكن براى اينكه آن قدر وعده خدا نزديك است كه وقتى مى رسد به نظرشان مى آيد كه گويا بيش از يك ساعت از روز در دنيا نزيسته اند، و اين قرآن بلاغ است، و آيا به جز مردم تبهكار كسى هلاك مى شود؟» (35 / احقاف)

نزديكى قيامت به زندگى دنيا (131)

«كَاَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدوُنَ لَمْ يَلْبَثُوا اِلاّ ساعَةً مِنْ نَهارٍ،» اين آيه نزديكى قيامت را به ايشان و به زندگى دنيايشان بيان مى كند چون وقتى آن روز را مشاهده مى كنند و وعده هايى را كه خدا از آن روز داده مى بينند، و آن عذاب هايى كه برايشان آماده شده مشاهده مى كنند، حالشان حال كسى است كه گويا بيش از ساعتى از يك روز در زم_ين درن_گ ن_كرده ان_د.(1)

كه درنگ آنان يك ساعت نبوده، بلكه به مقدار فاصله بين دنيا و آخرت بوده است، همان فاصله اى كه آيه «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَ__رْزَخٌ اِل_ى يَ_وْمِ يُ_بْعَ_ثُ_ونَ،» (100 / م_وم_ن_ون) آن را ب_يان مى ك_ند.

«...لكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ،» (56 / روم) لكن شما جاهل و شكاك بوديد، يقين به چنين روز نداشتيد، و به همين جهت امروز امر بر شما مشتبه شده است.(1)

به خوبى صورت مى گيرد، و معلوم مى شود چه كسى خداى را به ح_قيقت بندگى مى كند، و چه كسى در پى بازرگانى خويش است.(1)

1- ال_مي________________زان ج: 14، ص: 196.

(136) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

كه از تاري__خ قيامت سؤال شده به كار رفته است.

شايد وقوع آن خيلى نزديك است! (139)

«وَ م_ا يُ__دْري_كَ لَ_عَلَّ ال_سّ_اعَ__ةَ تَ_كُ__ونُ قَ__ري_ب_ا،»

«چه مى دانى، اى بسا كه تاريخ آن خيلى نزديك باشد!»

اين جمله ابهام در مسأله را بيشتر مى كند، تا بهتر بفهماند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز در اين مسأله مانند ساير مردم است، و قيامت از آن اسرارى نيست كه خدا به وى گفته، و از م_ردم پ_نهان كرده باشد.(1)

صَيْحَةً واحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ.» (49/يس)

خلاصه، حالشان حال كسى است كه هلاكت تهديدشان مى كند، و هيچ در صدد پيش گيرى از آن و يافتن وسيله اى براى نجات از آن نباشند، و در عوض بنشينند و م_نت_ظر آم_دن ه_لاك_ت باشند.(1)

وقوع و ثبوتش در كمون غيب نزد خدا محفوظ است، و هر وقت بخواهد پرده از آن برداشته و آن را ظاهر مى كند بدون اينكه غير او كسى به آن احاطه يافته و يا براى چيزى از اشياء ظاهر گردد. چگونه ممكن است چيزى به آن احاطه يابد و يا آن براى چيزى ظاهر گردد و حال آنكه ظهور و ت_حققش م_لازم ب_ا فناى هر چيز است؟

اين علم و احاطه اى كه مى خواهد به قيامت تعلق بگيرد خود جزو نظام اين عالم

(146) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

است، و نظام سببى كه حاكم بر اين عالم است و در موقع وقوع قيامت بر هم خورده و به يك نظام ديگرى متبدل مى شود.

از همين جا ظاهر مى شود كه منظور از اينكه فرمود: «ثَقُلَتْ فِى السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ،» اين است كه علم به قيامت در آسمانها و زمين سنگين است، و البته سنگينى علم به آن ع_ين سن_گينى وجود آن است.

براى اينكه ثقل قيامت منحصر در يك جهت و دو جهت نيست بلكه تمامى آنچه كه راجع به آن است از قبيل ثبوت آن و علم به آن و صفات آن بر آسمانها و زمين و غيره هم__ه ثقيل است، زيرا همي__ن بس كه ثب__وت آن مستل__زم فنا و ناب__ودى آنها است، و در آنها يعنى در آسمان ه__ا و زمين چي__زى كه فن_اى خودش را تحمل كند وجود ندارد.

اينجا است كه وجه كلام خداى سبحان در «لا تَأْتيكُمْ اِلاّ بَغْتَةً،» ظاهر مى شود چون

جز خدا كسى زمان وقوع را آشكار نمى كند! (147)

«بَغْتَةً» و همچنين «فُجْأَةً» به معناى پديد آمدن چيزى است به طور ناگهانى و بدون

اينكه قبل از پديد آمدن معلوم باشد، و قيامت به خاطر همان سنگينى و عظمتش است كه به طور ناگهانى پديد مى آيد، چون هيچ وصف و علامتى از آن ممكن نيست قبلاً معلوم شود، و نيز ممكن نيست كه اول مقدارى از آن ظاهر شود و سپس همه آن صورت وق_وع بگيرد، و ل_ذا پديد آم_دنش ب_راى تمامى اشياء به طور ناگهانى است.

از آيه شريفه تنها استفاده شد كه علم به قيامت را جز خدا كسى طاقت تحملش را ندارد، و ليكن بايد دانست كه تنها علم به خود قيامت اين طور ن_يست، بلكه علم ب_ه خ_صوص_يات و اوص_اف آن نيز ه_مين طور است.(1)

1- ال_مي_______زان ج: 8، ص: 481.

(148) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

اسباب براى آنان از تأثير ساقط شد، ديگر در آن روز اخبار راهى به سوى آنان ندارد، و ايشان هم راهى به خارج از وجود خود ندارد، تا

(150) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

چي__زى را دست آويز نم__وده، به آن اعتذار بجويند، و به اين وسيله خود را از عذاب نجات دهند.

«فَهُمْ لا يَتَساءَلُونَ،» در اينجا نيز بعد از گفتن اينكه كفار به طور كلى از چهار ديوارى وجود خود راهى به خارج از خود ندارند، فرمود پس بين خودشان نيز سؤال و جوابى رد و بدل نمى شود، تا از راه گفتگو و مشورت بهانه و عذرى پيدا كنند، و آن را عذر نافرمانى خود، يعنى تكذيب رسولان، و رد دعوت ايشان قرار دهند.(1)

الوهيت كردند، مانند فرعون و نمرود و غير آن دو، و خداى سبحان هر كسى هم كه در باطل اطاعت شود، ملحق به آنان كرده مانند ابليس، و شيطان هايى كه قرين انسانها مى شوند، و پيشوايان ضلالت.

و آنهايى كه مورد نظر آيه مورد بحث هستند از صنف دوم مى باشند، چون صنف اول كه م_لائ_كه و ع_يسى ب_ن م_ريم عليهم السلام ه_ستند، ك_سى را اغ_واء نكرده اند.

پس مراد از «الَّذينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ،» كه از مشركين بيزارى مى جويند، پيشوايان شركند، هرچند كه مشركين هم مصداق «الَّذينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ،» هستند،

خبرها بر آنان كور شد! (153)

و ع_ذاب_ش_ان ح_تمى اس_ت.(1)

به دنيا (155)

«وَ ما اَهْ_لَكْنا مِنْ قَرْيَةٍ اِلاّ وَ لَها كِتابٌ مَعْلُومٌ ... وَ ما يَسْتَأْخِروُنَ.» (5 / حجر)

مى فرمايد: رهايشان كن كه ايشان در اين زندگى دنيا اسلام آور نيستند، تنها وقتى خواهان آن مى شوند كه اجلشان رسيده باشد، و آن هم به اختيار كسى نيست بلكه براى هر امتى كتاب معلومى نزد خداست كه در آن اجلهايشان نوشته شده، و نم_ى توانند آن را - حتى يك ساعت - جلو و يا عقب بيندازند.(1)

باعث حسرت مى شود كه فوت گردد آنچه باعث روشنى چشم و آرزو و سعادت شخص مقضى عليه گردد، و سعادتى كه او مى توانست به آن نائل شود از بين ببرد، و ديگر به خاطر نداشتن آن هيچ خوشى در زندگى ندارد، چون همه دلبستگى اش به آن بود، و معلوم است كه انسان هيچ وقت راضى نمى شود كه چنين چيزى از او فوت شود هر چند كه حفظش مستلزم هر ناملايمى باشد، مگر آنكه آن را به غفلت از وى بربايند، وگرنه به هيچ قيمت حاضر نيست كه آن را از دست بدهد، و لذا مى بينيم در دنباله سخن فرمود: «وَ هُمْ فى غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا يُؤْمِنُونَ.»(1)

1- ال_مي________زان ج: 14، ص: 65.

(158) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

و اشقياء را داخل جهنم كند، بلكه اگر مى خواست مى توانست اين كار را نكند، و ليك__ن چون خواسته، مى كن__د، و بين دو فريق از نظر سرنوشت آخ__رت ف__رق مى گ__ذارد، چ__ون سنتش ب__ر اين جري__ان يافت__ه، و به همي__ن نيز وعده داده، و او خلف وعده نمى ك_ند.(1)

1- الميزان ج: 18، ص: 23.

(160) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

نيز استعمال مى شود، مانند صحت، سلامت، عقل، ايمان و ثواب. و اين قسم خسران همان است كه

خ_سارت ديدگان در قيامت (163)

خداى تعالى آن را خسران مبين خوانده است. هر خسرانى كه خداى تعالى در قرآن ذكر كرده به همين معناى اخير است، نه خسران به معناى دست آوردهاى مالى و تجارتى.

و در معناى كلمه «مُبْطِلون» بايد گفت: ابطال به معناى فاسد كردن و از بين بردن چيزى است، چ_ه اي_نكه آن چي_ز ح_ق باشد و چ_ه باطل.

در اين آيه شرفه قيامت مظروف يَوْم، و يوم ظرف آن شده، با اينكه قيامت خودش يوم است، و هر دو يك چيزند، لذا در توجيهش آنچه به ذهن نزديك تر است اين است كه بگوييم: منظور از ساعت (قيامت) فعليت حوادث آن روز است، فعليت بعث و جمع خلايق و حساب و جزاء كه در اين صورت مى توان گفت كلمه يوم را ظرف اين حوادث قرار داده است. و معناى آيه اين است: روزى كه ساعت، يعنى روز بازگشت به سوى خدا، برپا مى شود در آن روز مبطلون، آنهايى كه حق را باطل جلوه مى دادند و از

(164) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

آن اع_راض مى كردند، زيانكار مى شوند.(1)

الْقِيامَ__ةِ اِنَّ لَكُ__مْ لَما تَحْكُمُ__ونَ»

«و يا ما سوگندهاى مؤكد به نفع شما و عليه خود خورده ايم كه تا روز قيامت م_ى ت_وانيد ه_ر ح_كمى برانيد؟»

«سَ_لْهُ_مْ اَيُّ_هُ__مْ بِ_ذلِ_كَ زَع_ي__مٌ، اَمْ لَ_هُمْ شُ_رَك_اءُ فَ_لْيَ_أْتُ_وا بِ_شُرَ ك_ائِهِ_مْ اِنْ ك___انُ____وا ص_ادِقي____نَ،»

«اى پيامبر از ايشان بپرس كه اين كتاب بر كدامشان نازل شده؟ نكند شركايى دارند كه در قيامت با شفاعت آنها داراى سرنوشتى مساوى با مسلمين مى شوند اگر چنين است پس شركايشان را معرفى كنند اگر راست

(166) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

مى گويند!؟» (35 تا 41 / قلم)

دقت در سياق آيات، اين معنا را دست مى دهد كه هر چند آيه شريفه مى خواهد تساوى را رد كند، و ليكن نه تنها از اين جهت كه مجرمين با آن همه جرم مساوى با مسلمانان نيستند، بلكه نكته هاى اضافى ديگرى را هم به طور اشاره مى فهماند، و آن اين است كه احترام مسلمين اجازه نمى دهد كه مجرمين با ايشان برابر باشند، گويا فرموده: اينكه شما كفار مى گوييد در آخرت هم ما و مسلمانان يكسان هستيم سخن باطلى است، براى اينكه خدا راضى نمى شود كه مسلمانان را با آن همه احترامى كه نزدش دارند مانند مجرمين قرار دهد، و شما مجرميد پس با آنان و حال روز يكسانى نخواهيد داشت.

تفاوت رفتار با مسلمين و مجرمين در قيامت (167)

مراد از مسلمين كسانى هستند كه تسليم فرمان خدايند، و جز آنچه او اراده كرده پي__روى نمى كنند، اگر انج__ام كارى را اراده ك__رده انجام مى دهن__د، و اگر ترك كارى را خواست__ه ت__رك مى كنن__د، در مقابل اين تسلي__م همان كلم__ه اج__رام اس__ت، و آن به اين معن_ا است كه كسى عم__ل زش_ت م_رت_كب بشود، و

م_طيع ف_رمان خ_دا نباشد.(1)

همان طور كه گفتيم اين سخنان از م_لكات آن_ان ت_راوش مى كند.(1)

1- ال_مي_______زان ج: 19، ص: 336.

(170) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

بهشت مى برند.

خدايى كه چنين شأنى در مالكيت و تصرف دارد اگر كسى او را با اين شؤون بشناسد، همين شناسايى ايجاب مى كند كه تنها به سوى او روى آورد و به كلى از غير او اعراض كند. و ليكن مشركين چون ايمانى به معاد ندارند پس در حقيقت قدر خدا را به حقيقت قدردانى ندانسته و نشناخته اند، و بدين سبب بوده كه از پرستش او اعراض نم_وده ب_ه پرستش غ_ير او پ_رداخته اند.(1)

1- ال_مي_______زان ج: 17، ص: 442.

علت انحراف ها - عدم ايمان به روز جزا (173)

مَنِ اتَّ_خَذَ اِل_هَهُ هَ_ويهُ وَ اَضَ_لَّهُ اللّهُ عَ_لى عِ_لْمٍ.» (23 / جاثيه)

پس با همه اين آيات روشن ساخت كه توحيد عملى عبارت است از اين كه انسان عملى را كه انجام مى دهد صرفا براى آن انجام دهد كه ثواب خداى را به دست آورد، و در حين عمل به ياد روز حساب باشد، روزى كه روز ظهور ثوابها و عقابها است، و شرك در عمل اين است كه انسان روز جزا را فراموش كند، - و معلوم است كه اگر ايمان

علت انحراف ها - عدم ايمان به روز جزا (175)

به آن داشته باشد فراموشش نمى كند - و در نتيجه عملى را كه مى كند به منظور تحصيل مثوبت نباشد، بلكه براى هدفى باشد كه هواى نفسش آن هدف را در نظرش جلوه داده، از قبيل مال دنيا، و يا ستايش مردم، و يا امثال آن، چنين انسانى هواى نفس خود را رو به روى خود قرار داده، و مانند پرستش خدا آن را مى پرستد، و شريك خ_دايش ق_رار مى دهد.(1)

مى دانستند، و نه بعيد مى شمردند، بلكه انكارشان از اي_ن ج_هت ب_ود ك_ه در آن ش_ك داش_تن_د.

اختلاف نظر مشركين درباره روز قيامت (177)

بعضى هم يقين بدان داشتند، و ليكن از در عناد منكر آن مى شدند كه جمله «بَلْ لَجُّوا فى عُ_تُوٍّ وَ نُفُ_ورٍ،» (21 / ملك) حكايت حال ايشان است.

و آنچه از آيات سه گانه اول سوره و بعد آن به دست مى آيد اين است كه وقتى از قرآن شنيدند كه در انذار و تهديد ايشان سخن از روز قيامت و جزا و يوم الفصل مى آورد، برايشان گران آمده، شروع كرده اند از يكديگر بپرسند كه اين چه خبر عجيبى است، كه تاكنون به گوش ما نخورده؟ و چه بسا به خود رسول خدا رجوع كرده و يا از مؤمنين مى پرسيدند كه روز قيامت چيست و چه خصايصى دارد، و چه وقت واقع مى شود؟ «مَتى هذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ!» (48 / يونس)

«كَلاّ سَيَعْلَمُونَ ثُمَّ كَلاّ سَيَعْلَمُونَ،» اين جمله جلو ايشان را از پرسش از قيامت مى گي_رد، پرسشى كه گفتيم منشاء آن مختلف بوده است.

(178) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

و معناى آيه اين است كه بايد دست از اين پرس و جوى ها بردارند، براى اينكه حقيقت امر به زودى برايشان كشف مى شود، و اين خبر - قيامت - واقع مى شود، آن وقت آنچه امروز نمى دانند خواهند دانست، و در اين تعبير تهديدى هم هست همان تهديدى كه در آيه «وَ سَيَعْلَمُ الَّذينَ ظَلَمُوا اَىَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ،» (227 / شعرا) به چشم مى خورد.(1)

خويش بود گفت گمان ندارم كه هيچ وقت اين باغ نابود شود،»

1- ال_مي__________زان ج: 20، ص: 258.

نتايج بعيد شمردن قيامت (179)

«وَ ما اَظُنُّ السّاعَ_ةَ قائِمَ_ةً وَ لَئِ_نْ رُدِدْتُ اِل_ى رَبّى لاََجِدَنَّ خَيْرا مِنْها مُنْقَلَبا،» «گمان ندارم رستاخيز به پا شود، و اگر به سوى پروردگارم برند سوگند كه در آن_جا ن_يز ب_هتر از اي_ن خ_واهم ي_اف_ت.» (35. 36 / ك_ه_ف)

اين آيه وضع افرادى را بيان مى كند كه براى خود كرامت و استحقاقى براى خيرات معتقد مى شوند، كه خود باعث اميد و رجايى كاذب نسبت به هر خيرى و سعادتى مى گردد، يعنى چنين كسانى آرزومند مى شوند كه بدون سعى و عمل به سعادت هايى ك_ه م_ن_وط ب_ه ع_م_ل اس_ت ن_ائ_ل آي_ند.

آن وقت از در استبعاد مى گويند چه طور ممكن است قيامت قيام كند؟ و به فرضى

(180) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

هم كه قيام كند و من به سوى پروردگارم برگردانده شوم در آنجا نيز به خاطر كرامت نفسانى و حرمت ذاتى كه دارم به باغ و بهشتى بهتر از اين بهشت و به زندگيى بهتر از اين زندگى خواهم رسيد.

كلام او متضمن شرك به خداى سبحان و دعوى استقلال براى خود و براى اسباب و مسببات بود كه از فروع شرك او همان استبعاد او نسبت به قيام قيامت و ت__ردي__د در آن ب__ود.

توبيخى كه در آيه به وى شده، اين است كه وى دچار مبادى شرك شده بود، يعنى در نتيجه نسيان پروردگار معتقد به استقلال خود و استقلال اسباب ظاهرى شده بود كه همين خود مستلزم عزل خداى تعالى از ربوبيت و زمام ملك و تدبير را به دست غير او

دانستن است، و اين خود ريشه و اصلى است كه هر فساد ديگرى از آن سر مى زند، حال چه اينكه چنين شخصى

نتايج بعيد شمردن قيامت (181)

ب_ه زب_ان م_وحد باشد و ي_ا م_نكر آن، و م_عتقد به ال_وهيت آل_هه ه_م ب_اشد. (44 / ك_ه_ف)

«هُنا لِكَ الْوَلايَةُ لِلّهِ الْحَقِّ هُوَ خَيْرٌ ثَوابا وَ خَيْرٌ عُقْبا،» (44/كهف)(1)

كيفر بعيد شمردن قيامت

«وَ يَقُ_ولُ الاِْنْس__انُ اَءِذا ما مِتُّ لَسَ___وْفَ اُخْ_رَجُ حَيّا،»

انس__ان مى گويد: آيا پس از م__ردن در آين__ده زن__ده از قب_ر بيرون خواهم آمد؟»

(66 / مريم)

1- الميزان ج: 13، ص: 432.

(182) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

اين جمله حكايت كلام انسان در انكار بعث و استبعادش از آن است، البته اين سخن نه تنها از كفار بت پرست و منكرين صانع بلكه از كسانى هم كه هنوز به دليل معاد بر ن_خورده اند س_ر مى زند.

و بعيد نيست كه مراد از انسانى كه اين حرف را زده كافر منكر معاد باشد، و علت تعبير از آن به انسان اين بوده باشد كه چون از همين طايفه از انسان ها نيز توقع نمى رفت چنين حرفى را بزنند، چون خداى تعالى خود او را نيز مجهز به جهازات عقلى كرده، و او به يادش هست كه خداوند قبلاً او را خلق كرده بود با اينكه هيچ بود، پس ديگر چه استبعادى مى كند از اينكه دوباره او را زنده كند، پس استبعاد او را چنين شروع كرد: «اَوَ لا يَذْكُرُ الاِْنْسانُ اَنّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئا،» (67 / مريم) يعنى او با اينكه انسان

كيفر بعيد شمردن قيامت (183)

است، جا نداشت چيزى را كه نظيرش را ديده استبعاد كند، با اينكه هنوز خلقت نخست خود

را ف_راموش ن_كرده است.

اين آيات در صدد اثبات بازگشت بدن ها است، به طورى كه مخلوق اولى و شخصيت انسانى دوباره برگردد، نه اينكه عين بدنها دوباره برگردد چون بدنها به تنهايى شخصيت انسانى را تشكيل نمى دهند، بلكه مجموع نفس و بدن آن را تشكيل مى دهد.(1)

ك__ه درباره آن شك دارند متمايز كنيم و پروردگار تو بر هر چيزى آگاه است.» (21 / سبا)

منشاء پيروى منكرين معاد از شيطان شكى است كه درباره مسأله آخرت دارند و آثارش كه همان پيروى شيطان است ظاهر مى شود.

پس اينكه خداى تعالى به ابليس اجازه داد تا به اين مقدار، يعنى به مقدارى كه پاى

چه كسى به آخرت ايمان يا شك دارد؟ (187)

جبر در كار نيايد، بر ابناى بشر مسلط شود، براى همين بود كه اهل شك از اهل ايمان متمايز و جدا شوند، و معلومشان شود چه كسى به روز جزا ايمان دارد، و چه كسى ندارد، و اين باعث سلب مسئوليتشان در پيروى شيطان نمى شود، چون اگر پيروى كردند به اختيار خود كردند، نه به اجبار كسى.

«اِلاّ لِنَعْلَمَ» منظور از اين علم، رفع جهل نيست، كه بگويى در خدا محال است، بلكه منظور متمايز كردن است و معنايش اين است كه: اين كار را ك_رديم تا ف_لان و ب_ه_مان را از ه_م ج_دا ك_نيم.

«اِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالاْخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها فى شَكٍّ، - مگر آنكه مشخص و جدا كنيم، كسى را كه ايمان به آخرت دارد، از كسى كه از آن در شك است.»

اگر در آيه مورد بحث ايمان و شك هر دو مقيد به قيد آخرت شده، براى اين است كه

(188) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

تنها جلوگير آدمى از نافرمانى خدا، و تنها وادارنده اش به اطاعت او، ايمان به آخرت است، نه ايمان به خدا و رسول جداى از ايمان به آخرت، همچنان كه خود خداى سبحان در جاى ديگر فرموده: «اِنَّ الَّذينَ يَضِ_لُّونَ عَنْ سَبي_لِ اللّهِ

لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَ_سُوا يَ_وْمَ الْحِسابِ.» (26 / ص)(1)

پس آثار معصيت م_ح_دودب_ه روز ج_زا خ_واه_د ب_ود.

گويا شيطان از كلام خداى تعالى كه فرمود: «وَ اِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ اِلى يَوْمِ الدّينِ،» فهميده بود كه او با نوع بشر تا روز قيامت رابطه اى دارد، و آن اين است كه فساد اعمال بشر و شقاوتشان ناشى از سجده نكردن وى و مربوط به وى است، و به همين جهت درخواست كرد كه پس مرا تا روزى كه مبعوث مى شوند مهلت بده و نگفت مرا تا روزى كه آدم مى ميرد و يا تا زنده است مهلت بده بلكه عمر آدم و ذريه اش، همگى را در نظر گرفت و درخواست كرد تا روزى كه مبعوث مى شوند مهلتشان دهد. وقتى درخواستش

(192) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

مستجاب شد آنچه كه در دل پنهان كرده بود اظهار داشت و گفت: هر آينه همگى آنان را گمراه مى كنم!

«ق_الَ فَ_اِنَّ__كَ مِ_نَ الْ_مُ_نْظَ_رينَ اِل_ى يَ_وْمِ الْ_وَقْ_تِ الْ_مَعْ_لُ_ومِ،»

فرمود مهلت مى دهم اما تا روزى معلوم، نه تا قيامت! يوم وقت معلوم غير از يوم يبعثون است، تا روز ديگرى مهلت داده كه قبل از روز قيامت است.

«ح_ال مى پ_ردازي_م ب_ه اي_نكه وق_ت م_علوم به چ_ه م_عنا اس_ت؟»

«وَ لَقَ_دْ كَتَبْنا فِى الزَّبُ__ورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْ__رِ اَنَّ الاَْرْضَ يَرِثُه__ا عِب__ادِىَ الصّالِحُ__ونَ،»

(105 / انبياء)

روز وقت معلوم كه سرآمد مهلت ابليس است، روز اصلاح آسمانى بشر است كه ريشه فساد به كلى كنده مى شود و جز خدا كسى پرستش نمى گردد، نه روز مرگ

لعنتى تا قيامت براى اولين گناهكار (193)

عمومى بشر با نفخه اول!

اگر خداى تعالى ابليس را عليه بشر تأييد نموده و او را تا وقت معلوم مهلت داده است خود بشر را هم به وسيله ملائكه

كه تا دنيا باقى است باقى اند تأييد فرموده است. و لذا مى بينيم در پاسخ ابليس نفرموده: تو مهلت داده شدى بلكه فرمود: تو از زمره مهلت داده شدگانى! پس معلوم مى شود غير از ابليس كسان ديگرى هم هستند كه تا آخرين روز زن_دگ_ى ب_ش_ر زن_ده ان_د.

و نيز اگر ابليس را تأييد كرده تا بتواند باطل و كفر و فسق را در نظر بشر جلوه دهد، انسان را هم با هدايت به سوى حق تأييد نموده و ايمان را در قلبش زينت داده و محبوب ساخته، و به او فطرت توحيدى ارزانى داشته، و به فجور و تقوايش ملهم نموده و نورى پيش پايش نهاده تا اگر ايمان آورد با آن نور در ميان مردم آمد و شد كند، و

(194) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

ه_مچنين ت_أي_يدات ديگر.

«اِلاّ عِ_بادَكَ مِ_نْ_هُ_مُ الْ_مُخْ_لَ_صي_نَ،»

مُخْلَصين آنهايند كه پس از آنكه ايشان خود را براى خدا خالص كردند خدا آنان را براى خود خالص گردانيده، يعنى غير خدا كسى در آنها سهم و نصيبى ندارد، و در دل هاى شان محلى كه غير خدا در آن منزل كند باقى نمانده است، و آنان جز به خدا به چيز ديگرى اشتغال ندارند، هرچه هم كه شيطان از كيدها و وسوسه هاى خود در دل آنان بيفكند همان وسواس سبب ياد خدا مى شوند، و همانها كه ديگران را از خدا دور مى سازد ايشان را به خدا نزديك مى كند.

شيط__ان - كه خ__دا لعنت__ش كن__د - تزيي__ن خود را درب__اره هم__ه بش__ر، حت__ى مخلصي_ن ب_ه ك_ار مى ب___رد و ليك___ن تنه__ا غي__ر مخلصي__ن را اغ__واء مى كن_د!

لعنتى تا قيامت براى اولين گناهكار (195)

«قالَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُ_سْتَقيمٌ،»

«گفت: همين است راه

مستقيم كه من قضاءاش را رانده ام،» «اِنَّ عِبادى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُ_لْط_انٌ اِلاّ مَ_نِ اتَّ_بَعَ_كَ مِ_نَ الْ_غاوينَ،»

«به درستى كه تو بر بندگان من تسلط ندارى، مگر آنهايى كه خودشان رام تو گ_ردن_د.» (41 و 42 / ح_جر)

حاصل مطلب اين است كه آدم و فرزندانش همگى شان بندگان خدايند، و چنان نيست كه ابليس پنداشته بود كه تنها مخلصين بنده او هستند، و چون بنده خدا هستند به شيطان تسلطى بر ايشان نداده تا هر چه مى خواهد - كه هماى اغواى ايشانست - مستقلاً انجام دهد و گمراهشان كند، بلكه همه افراد بشر بندگان اويند، و او مالك و مدبر همه است، چيزى كه هست شيطان را بر افرادى كه خودشان ميل به پيروى او دارند

(196) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

و سرنوشت خود را به دست او سپرده اند مسلط فرموده، اينهايند كه ابليس بر آنان ح_ك_م_ف_رم_ايى دارد.(1)

1- ال_مي____زان ج: 12، ص: 230.

لعنتى تا قيامت براى اولين گناهكار (197)

كه شهرى مرده را زنده مى كند، همين طور شما هم از قب_ورت_ان سر بر مى داريد و زنده مى شويد.(1)

1- ال_مي____زان ج: 18، ص: 128.

چنين است رستاخيز - كَ_ذلِ_كَ ال_نُّشُورُ (199)

روى زمين م_نتشر مى شوند، لذا فرمود: «كَ_ذلِكَ ال_نُّشُ_ورُ!»(1)

چنين است رستاخيز - كَ_ذلِ_كَ ال_نُّشُورُ (201)

چون در هر دو مرگ هست، كه عبارت از اين است كه آثار حيات از چيزى سلب شود، و نيز حيات عبارت از اين است كه چيزى بعد از ساقط شدن آثار حيات از او دوباره اثر حيات به خود بگيرد، و زمين در فصل بهار داراى اثر حيات مى شود، پس در فصل بهار خداوند زمين مرده را زنده كرده، و حيات انسان و حيوان نيز مثل حيات زمين است، و چيزى غير از آن نيست.

«وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ،» چرا خدا نتواند مردگان را زنده كند؟ با اينكه قدرت او عمومى، و غير محدود، و غير متناهى است، و وقتى قدرت غير متناهى شد شامل احياى بعد از موت نيز مى شود.(1)

چگونه مردگان را زنده مى كنيم! (205)

مى كنيم،) براى م_ردمى كه س_پاسگزارند.» (57 و 58 / اعراف)

وقتى منكرين معاد احياى زمين را در فصل بهار به چشم خود مى بينند ناگزيرند معاد را هم قبول كنند، و نمى توانند بين آن دو فرق گذاشته و بگويند احياى زمين بيدار

نشان حيات تازه در احياى درختان ميوه (207)

كردن درختان و گياهان خفته است، و اما معاد، اعاده معدوم است، زيرا انسان مرده هم به تمام معنا معدوم نشده، تا زنده كردنش اعاده معدوم باشد بلكه جانش زنده و محفوظ است، تنها اجزاى بدن است كه آن هم از هم پاشيده مى شود، نه اينكه معدوم شده باشد، بلكه در روى زمين به صورت ذراتى پراكنده باقى است، همچنان كه اجزاى بدن نبات در فصل پاييز و زمستان پوسيده و متلاشى مى شود، اما روح نباتيش در ريشه آن باقى مانده و در فصل بهار دوباره همان زندگى فعال خود را از سر مى گيرد.

پس مسأله معاد و زنده كردن مردگان هيچ فرقى با زنده كردن گياهان ندارد، تنها فرقش اين است كه بعث بشر در قيامت بعث كلى، و بعث نباتات جزئى است.(1)

1- ال_مي____________زان ج: 8، ص: 200.

(208) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

تخم آنها بعد

رستاخيز طبيعت، و رستاخيز انسانها (209)

از يك دوره سكون، شروع به رشد و نمو مى كند، و اين خود يك زندگى، و از سنخ زندگى ح_يوانى اس_ت، ه_رچند كه يك مرحله ضعيف از آن است.

«اِنَّ فى ذلِكَ لاَياتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ،» براى كسى كه قريحه قبول كردن حق را دارد داستان فرستادن باران و زنده كردن زمين بعد از مردنش نقل شود همين داستان براى او آيت و دليلى است بر مسأله بعث روز قيامت، و مى فهمد كسى كه بدين وسيله، زمين م_رده را زن_ده كرد مى ت_واند م_ردگان را ه_م زنده كند.(1)

و زنده شدن مردگان (211)

بيرون آريم تا به قوت و نيروى خويش برسيد، آنگاه بعضى از شما هستند كه در همين حد از عمر وفات يابند، و بعضى از شما به پست ترين دوران عمر برسند، و آن دوران پيرى است كه پس از سالها دانستن، چيزى نداند، نمونه ديگرى از قيامت اينكه تو زمين را مى بينى كه در زمستان افسرده است چون باران بهارى بر آن نازل كنيم به جنب و جوش در مى آيد و از همه گياهان بهجت آور ن_ر و ماده بروياند،»

«وَ اَنَّ السّاعَةَ اتِيَةٌ لا رَيْبَ فيها وَ اَنَّ اللّهَ يَبْعَ_ثُ مَ_نْ فِى الْقُبُورِ،» زيرا خدا حق است و حق تنها اوست، و او مردگان را زنده مى كند، و او به همه چيز تواناست،»

«و رستاخيز آمدنى است و شك در آن نيست و خدا خفتگان قبور را

(212) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

زن__ده م_ى ك_ن_د.» (5 تا 7 / ح_ج)

مقصود از جمله «لِنُبَيِّنَ لَكُمْ،» مشاهده انتقال خاكى مرده به صورت نطفه، و سپس به صورت علقه، و آنگاه مضغه، و در آخر انسان زنده، براى هيچ كس شكى نمى گذارد در اي_نك_ه زن_ده ش_دن م_رده نيز ممكن است.

«وَ تَرَى الاَْرْضَ هامِدَةً فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَ اَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهيجٍ،» يعنى زمين بعد از آنكه ما بر آن آب نازل كرديم از هر صنف از اصناف گ_ياهان داراى ب_هج__ت ب_رويانيد.

زمين در روياندن گياهان و رشد دادن آنها، اثرى دارد نظير اثر رحم در روياندن فرزند كه آن را از خاك گرفته به صورت نطفه، و سپس علقه، آنگاه مضغه، آنگاه

تولد انسان، رشد گياه، و زنده شدن مردگان (213)

انسانى

زنده در مى آورد.

«ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ اَنَّهُ يُحْيِى الْمَوْتى وَ اَنَّهُ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ قَديرٌ.»

خلقت انسان و گياه و تدبير امر آنها از نظر حدوث و بقاء، و هم از نظر خلقت و ت_دبير، ام_رى است داراى واقعيت ك_ه كسى ن_مى تواند در آن_ها ترديد كند.

خداى تعالى خود حق است، حقى كه هر موجودى را تحقق مى دهد و در همه چيز ن_ظام ح_ق ج_ارى مى كند.

ج_مله «وَ اَنَّ_هُ يُ_حْيِى الْ_مَ_وْتى،» ع_بارت است از ان_تقال خ_اك مرده از حالى به حالى و رساندنش به مرحله انسانى زنده، و نيز انتقال زمين مرده به وسيله آب به صورت نباتى زنده، و اين كار همچنان ادامه دارد، به خاطر اينكه او ك_ارش زن_ده ك_ردن م_ردگ_ان است.

(214) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

همه اينها به خاطر اين است كه خدا بر هر چيز قادر است و خلقت و تدبير انسان و نبات كشف مى كند از عموم قدرت او.

«وَ اَنَّ السّاعَةَ اتِيَةٌ لا رَيْبَ فيها وَ اَنَّ اللّهَ يَبْعَ_ثُ مَ_نْ فِى الْقُبُورِ.»

آيه قبلى تنها مسأله بعث مردگان، و ظرفى كه در آن مبعوث مى شوند را ذكر مى كرد، ولى بيان نمى كرد كه آن ظرف چه وقت است. آيه مورد بحث آن را معين نموده، و فرمود: ظرف آن، ساعت است. و اگر نفرمود: خدا ساعت را مى آورد، و آمدن را به خود ساعت نسبت داد، شايد از اين جهت بوده كه ناگهانى بودن آن را در نظر گرفته، كه اعتبار هيچ علمى به آن تعلق نمى گيرد، همان طور كه فرموده: «لا تَأْتيكُمْ اِلاّ بَغْتَةً!» (187/اعراف)

نام قيامت و آمدن ناگهانى اش در كلام خداى تعالى بسيار آمده، و در هيچ جا

فاعل و

تولد انسان، رشد گياه، و زنده شدن مردگان (215)

آورنده آن ذكر نشده، بلكه همه جا از آن بمانند (آتِيَة - خواهد آمد، تَأْتيهِمْ - قيامتشان خواهد آمد، قائِمَة، و تَقُوم، و مانند اينها تعبير شده است.) و اما مظروف را كه عبارت اس____ت از احي____اى انس__ان ه____اى م____رده، در جمل______ه «وَ اَنَّ اللّ__هَ يَبْعَ_ثُ مَ_نْ فِى الْقُبُورِ،» ذكر فرموده است.(1)

1- ال_مي________زان ج: 14، ص: 485.

(216) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

(217)

ب_اشيد ب_از هم خ_داوند ش_ما را ب_ه صورت انسان درخواهد آورد!

بنابراين آيه شريفه، اشاره به اين است كه قدرت مطلقه الهى را تجديد خلقت هيچ چيزى به ستوه نمى آورد، چه استخوان هاى پوسيده و توتيا شده، و چه آهن و چه غير آن، خداوند به زودى شما را به خلقت اولتان برخواهد گردانيد، و مبعوثتان خواهد نمود. خدا همان كسى است كه در مرتبه اول شما را خلق كرد در حالى كه آن روز استخوان پوسيده هم نبوديد. در آيه بعدى به جاى آنكه وقت قيامت را ب_يان كند اوص_اف آن را ب_يان مى ف_رم_ايد و چ_نين ادام_ه مى دهد:

«يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجيبوُنَ بِحَمْدِه وَ تَظُنُّونَ اِنْ لَبِثْتُمْ اِلاّ قَليلاً،»

«و آن روزى است كه شما را صدا مى زنند و شما در حالى كه حمد خدا مى گوييد آن دعوت را اجابت مى كنيد و به نظرتان چنين مى آيد كه جز چند ساعتى نيارميده ايد!» (52 / اسرى)(1)

(220) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

و در زمانى كه هيچ يك از اجزاى شما از يكديگر متمايز نيست در خلقت جديدى قرار مى گ_يريد؟ و هستى دوب_اره اى پيدا مى كنيد؟

«بَلِ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالاْخِرَةِ فِى الْعَذابِ وَالضَّلالِ الْبَعيدِ،» در اين جمله سخن كفار را رد مى كند كه: اين مرد نه به خدا افتراء مى بندد، و نه دچار جنون شده، بلكه اين كفار در ع_ذابى ق_رار گرفته اند كه به زودى برايشان ظاهر مى شود.(1)

1- ال_م_ي______________زان ج: 16، ص: 540.

(222) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

كُ_نّا عِ_ظام_ا وَ رُف_ات_ا اَءِنّ_ا لَ_مَبْعُوثُونَ خَلْقا جَديدا،»

«آيا بعد از آنكه به صورت اسكلتى در آمديم، و آن اسكلت هم متلاشى و پوسيده شد، دوب__اره ب_ا خ_لقت ج_ديدى م_ب_عوث مى ش_ويم؟» (98 / اسرى)

خداى تعالى در پاسخشان مى فرمايد خلقت بدن در نخستين بار دليل بر اين است كه چنين چيزى ممكن است، و وقتى ممكن شد ديگر فرقى ميان بار اول و بار دوم نيست، و خلاصه همين كه خود شما در اين دنيا هستيد و بدنى زنده داريد دليل بر اين است كه چنين خلقتى محال نيست، و وقتى محال نشد ديگر چه فرقى ميان اين بار و بار دي_گر است.

در اينجا ممكن است به ذهن برسد كه خداوند خلقت بعدى را مثل خلقت قبلى دانسته نه عين آن پس يك فرد بشر در قيامت مثل آن فردى است كه در دنيا بوده، نه خود او، در

(226) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

ج_واب مى گوييم تشبيه و م_انند بودن تنها در بدن است كه مورد انكار منكرين بود، نه جان آدمى كه حاف_ظ وحدت و شخصيت انسان ه_م در اين دن_يا و ه_م در آخ_رت است.

ملاك يكى بودن حسين فرزند تقى در دنيا و آخرت همان نفس انسانى او است كه آن هم نزد خداى سبحان محفوظ است و با مردن معدوم و باطل نمى گردد، و وق_تى آن نفس به ب_دن جديد در آخ_رت تعلق گ_رفت باز اي_ن بدن ه_مان بدن حسين در دنيا خواهد شد همچنانكه در خود دنيا هم چند بار بدنش با همه اجزايش عوض شد و او همچنان حسين پسر تقى بود.

دليل قرآنى بر اين معنا آيه شريفه «وَ قالُواءَ اِذا

ضَلَلْنا فِى الاَْرْضِ اَئِنّا لَفى خَلْقٍ جَديدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ كافِرُونَ قُلْ يَتَوَفّكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذى وُكِّلَ بِكُمْ،» (10 و 11 / سجده) است، كه در پاسخ كسانى كه گفتند آيا بعد از نابود شدن بدن و

قادر بودن خدا بر خلقت جديد (227)

متفرق گشتن تار و پود آن دوباره به خلقت جديدى خلق مى شويم؟ فرموده كه: شما بعد از مرگ نه متفرق مى شويد و نه نابود مى گرديد، بلكه آن ملك الموتى كه موكل بر شما است شما را به تمام و كمال مى گيرد و حفظ مى كند، و اما آنكه در قبر مى پوسد و تار و پودش متلاشى مى گردد آن بدن خاكى شما است كه تجديد بناى آن براى خدا آسان است، همانطور كه بار اول بنا نمود.(1)

اين بدان جهت است كه روح آدمى

اعاده عين نفس با بدنى جديد (229)

شخصيت انسان را در همه آنات حفظ مى كند، چون روح آدمى مجرد است، و منزه از ماده و تغييرات عارض از طرف ماده است، و باز به همين جهت ايمن از مرگ و فنا است.

پس بدنى كه بعد از مرگ كالبد آدمى مى شود، وقتى با بدن قبل از مرگش مقايسه شود مثل آن بدن خواهد بود، نه عين آن، ولى انسان صاحب بدن لاحق وقتى با انسان صاحب بدن سابق مقايسه شود عين آن خواهد بود نه مثل آن براى اينكه: آن روحى كه وحدت بدن قبل از مرگ را در تمامى مدت عمر حفظ مى كرد، همين روحى است كه بعد از مرگ در كالبد لاحق درآمده است.

چون استبعاد مشركين از زنده شدن استخوان هاى پوسيده برگشت مى كند به استبعاد از خلقت بدنى جديد، نه از نفس و روحى جديد، به همين جهت خداى سبحان در پاسخ از آن استبعاد، امكان خلقت مثل آنان را ثابت كرد، و متعرض برگشتن عين آنان

(230) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

نشد، چون خلق شدن عين آنان بعد از مرگ، وقتى صورت مى گيرد كه روح ايشان كه نزد خدا محفوظ است به بدن هاى جديدشان متعلق شود و با تعلق مزبور عين انسانهاى موجود در دنيا دوباره موجود مى شون_د.(1)

(231)

چگونه با اين خدا خدايى هست؟ بگو اگر راست مى گوييد برهان خويش را بياوريد.» (64 / نمل)

بَ__دْء خل__ق به معن__اى ايجاد خلق است ابت__داء و براى اولي__ن بار، و اع__اده خل__ق ب__ه معن__اى دوب__اره خل__ق ك__ردن و ب__رگ__ردان__دن آن____ان در قي__ام____ت اس___ت.

يكى از آن لطايفى كه آيه شريفه از حقايق قرآنى دارد، بر مى آيد كه به طور كلى بطلان و نيستى در عالم وجود راه ندارد، بلكه آنچه را كه خداى تعالى براى اولين بار هستى داده به زودى با اعاده به سوى او بر مى گردد و اگر به چشم خود مى بينيم كه موجوداتى معدوم مى شوند ما آن را فقدان و نيستى بعد از هستى مى بينيم و گرنه در واقع چ_نين نيست ب_لكه براى م_ا فقدان است.

(232) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

بَعْث عبارت است از: برگشتن خلق و رجوع آن - در حالى كه همان خلق اول است - ب_ه س_وى پ_روردگ_ارى ك_ه مبدأ آن است.(1)

پديد آوردن چ_يزى ك_ه ن_بوده اس_ت.

جمله «اِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسيرٌ،» اشاره به اعاده بعد از ايجاد است، و اين جمله مى خواه__د استبعاد مشركي__ن را برطرف س__ازد، و بفرمايد: وقتى اعاده عبارت است از ايجاد بعد از ايجاد، براى آن خدايى كه خ__ود شما معتقدي__د كه عالم را ايجاد كرده،

(234) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

چ__را ممكن نيست كه ايج__اد بعد از ايج__اد هم بكند، و حال آنكه در حقيقت اعاده عبارت است از انتقال دادن خلق از خانه اى به خانه ديگر و جاى دادن آنها در دارالقرار.(1)

بعث يك فرد براى ما ممكن است، بعث افراد درهم و برهم شده نيز مثل آن ممكن است چون هيچ چيزى خدا را از چيز ديگر باز نمى دارد، و بسيارى عدد او را به ستوه نمى آورد، و نسبت به قدرت او يكى با بسيار، مساوى است.

اگ__ر در آيه مورد بحث با اينكه گفتگو از مسأله بعث بود، خلقت را هم ضميمه فرم__ود، براى اي__ن است كه در ضم__ن سخ__ن بفهماند خلق__ت و بعث از نظ__ر آسانى و دشوارى ي_كسانند، ب_لكه اص_لاً ف_عل خدا متص__ف به آسانى و دشوارى نمى شود.(1)

1- ال_مي__________زان ج: 16، ص: 348.

(238) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

اعراف) و در اين وعده اش بنى نوع بشر را به دو گروه تقسيم كرد: يكى آنان كه صراط مستقيم را دريافتند، و يكى آنان كه راه حق را گم كردند، اين يكى از خصوصيات ابتداى خلقت بشر

(240) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

بود كه در عودشان نيز اين خصوصيت هست.(1)

آتش هم با هم متنافيند، مع ذلك خدا از درخت تر و سبز آتش براى شما قرار داده و ش_ما هم_ان آتش را ش_عله ور مى ك_نيد. پس م_رده را زنده كردن، عجيب تر از مشتعل كردن آتش از چوب تر نيست، با اينكه آب و آتش دو چيز متضادند.(1)

شده كه مگر قبلاً كه زنده بود از چه خلق شده بود؟ و مگر غير اين بود كه مواد زمينى به صورت منى و نطفه درآمده سپس علقه شده سپس مضغه گشته و سپس به صورت بدن انسانى تمام عيار درآمده است؟!

2 _ يكى ديگر از موارد استبعاد اين است كه به طور كلى چيزى كه معدوم شده دوباره موجود مى گردد، و از اين، جواب داده شده به اينكه: خلقت نخست چه طور ممكن بود، اين نيز به همان نحو ممكن است.

پاسخ قرآن به شبهات معاد (245)

3 _ جهت سوم اينكه انسان وقتى مرد، ذاتش معدوم مى شود، و ديگر ذاتى ندارد تا با خلقت جديد لباس وجود به تن كند، بله در ذهن اشخاص تصورى از او هست، ول_يكن انسان خارجى نيست، پس چه چيز اعاده وجود مى يابد؟

خداى تعالى در كلام خود از اين نيز جواب داده و چنين فرموده كه: انسان، عبارت از بدن مركب از مشتى اعضاى مادى نيست تا با مرگ و بطلان تركيب و متلاشى شدنش به كلى معدوم شود، بلكه حقيقت او روحى است علوى - و يا اگر خواستى بگو حقيقت او نفس او است - كه به اين بدن مركب مادى تعلق يافته، و اين بدن را در اغراض و مقاصد خود به كار مى اندازد، و زنده ماندن بدن هم از روح است، بنابراين هر چند بدن ما به مرور زمان و گذشت عمر از بين مى رود و متلاشى مى شود، اما روح، كه شخصيت آدمى با آن است باقى است. پس مرگ معنايش نابود شدن انسان نيست، بلكه حقيقت

(246) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

مرگ اين است

كه خداوند روح را از بدن بگيرد، و علاقه او را از آن قطع كند، آنگاه مبعوثش نمايد، و بعث و معاد هم معنايش اين است كه خداوند بدن را از نو خلق كند و دوباره روح را به آن بدمد، تا در برابر پروردگارش براى فصل قضاء بايستد.

پس براى آدميان حياتى است باقى كه محدود به عمر فانى دنيا نيست، و عيشى است دائمى در عالم ديگرى كه با بقاى خداوندى باقى است، و انسان در زندگى دومش بهره اى ندارد مگر آنچه كه در زندگى اولش از ايمان به خدا و عمل صالح كسب كرده، و از مواد سعادتى كه امروز براى فردايش پس انداز نموده است.(1)

1- ال_مي__________زان ج: 11، ص: 406.

قيامت آمدنى است! (247)

چه رسد به اينكه به ضرس قاطع آن را انكار كنند، و به همين جهت به رسول گرامى خود دستور داده كه به سخن ايشان جواب گويد كه: «بَلى وَ رَبّى لَتَأتِيَنَّكُمْ، - آرى به پروردگارم سوگند، قيامت شما به طور قطع و مسلم خواهد آمد!»

و چون علت عمده انكار ايشان اين بوده كه فكر كرده اند بدنهاى مردگان همه با هم مخلوط گشته، و صورتها تغيير و تبدل يافته، خاكى كه ديروز يك انسان بود، امروز خاك و فردا خشت، و چند صباح ديگر چيز ديگر مى شود، با اين حال چگونه ممكن است بار ديگر همان انسان به همان خصوصيات موجود شود؟ لذا براى دفع اين توهم، در جمله «عالِمِ الْغَيْ_بِ لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِى السَّمواتِ وَ لا فِى الاَْرْضِ،» فرموده كه:

قيامت آمدنى است! (249)

هيچ محلى براى استبعاد نيست، براى اينكه خداى تعالى عالم به غيب است، و كوچكترين موجود از علم او دور نيست، حتى چيزى به سنگينى يك ذره معلق در فضا در همه آسمانها و زمين از علم او پنهان نيست، و با اين حال براى او چه اشكالى دارد كه ذرات وجودى زيد را با ذرات وجودى عمرو اشتباه نكند؟

«وَ لا اَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَ لا اَكْبَرُ اِلاّ فى كِتابٍ مُبينٍ،» اين جمله علم خدا را به تمامى موجودات تعميم مى دهد تا كسى نپندارد تنها موجودات نظير ذره را مى داند، ب_لك_ه ك_وچ_كت_ر از آن و ب_زرگتر را ه_م م_ى دان_د.

نكته اى كه در اين آيه بدان اشاره كرده، اين است كه اشياء هر چه باشند در كتاب مبين خدا ثبوتى دارند، كه دستخوش تغيير و تبديل نمى شوند و انسان و هر

موجود ديگر هر چند اجزاى دنيوى اش از هم متلاشى گردد، و به كلى آثارش از صفحه روزگار

(250) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

محو و نابود شود، باز هم اعاده اش براى خدا كارى ندارد، چون همين نابودى در كتاب م_بين بودى و ثبوتى دارد.(1)

1- ال_مي____زان ج: 16، ص: 538.

قيامت آمدنى است! (251)

را به هر چيزى كه مى آفريند افاضه مى كند، و اين افاضه خود را به رحمتش آنقدر ادامه مى دهد تا آن موجود خلقتش به حد كمال و تماميت برسد. بعد از آنكه آن مدت بسر آمد و موجود نامبرده به نقطه انتهاى اجل معين خود رسيد، اين رسيدن به نقطه نهائى فناء و هيچ شدن آن موجود

(254) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

نيست، زيرا معناى فانى شدنش باطل شدن رحمت الهى ايست كه باعث وجود و بقاء و آثار وجود يعنى حيات، قدرت، علم و ساير آثار وجودى او بود، و معلوم است كه رحمت الهى بطلان نمى پذيرد، پس، رسيدن به نقطه نهائى اجل به معناى گرفتن و قبض كردن رحمتى است كه بسط كرده بود. آرى، آنچه خداى تعالى افاضه مى كند وجه خدا و جلوه او است، و وجه خدا فناپذير نيست!

اينك__ه مى بينيم ف__لان موجود اجلش بسر مى آي__د، اين سرآمدن اجل برگشتن آن به س__وى خداى تعال__ى اس__ت، به همان جائى كه از آنجا ن__ازل شده ب__ود و چون آنچ__ه نزد خدا است باقى است، پس اين موج__ود نيز باقى اس__ت، و آنچ__ه كه به نظر م__ا، هست و نيس__ت ش__دن مى باش__د، در واقع بسط رحمت خداى تعالى و قبض آن اس__ت، و اين هم__ان مع__اد موع__ود است!

اِنَّ_هُ يَبْدَؤُا الْخَلْ_قَ ثُمَّ يُعيدُهُ - معاد موعود (255)

برهان دوم را جمله: «لِيَجْزِىَ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ بِالْقِسْطِ...،» متضمن است، به اين بيان كه عدل و قسط الهى - كه يكى از صفات فعل او است - اجازه نمى دهد كه در درگاه او دوغ و دوشاب يكسان باشد، با آن كسى كه با ايمان آوردن در برابرش خضوع نموده، و اعمال صالح كرده

و با آن كسى كه بر حضرتش استكبار و به خود به آياتش كفر ورزيده يك جور معامله كند.(1)

و موت. خداى تعالى محيط به مرگ و حيات انسانهاست لذا به دنبال مسأله مرگ و زندگى مى فرمايد: ما

(258) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

مى دانيم كه كداميك از شما زودتر به وجود مى آيد و كدام ديرتر، و خلاصه مقدم و مؤخر شما را مى شناسيم.

«وَ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَحْشُرُهُمْ اِنَّهُ حَكيمٌ عَليمٌ،»

اين جمله نيز در سياق حصر است و مى فهماند كه جز پروردگار كسى مردم را محش___ور نمى كند، پس تنه__ا او رب اين عال_م است.

آيه مورد بحث با جمله: «اِنَّهُ حَكيمٌ عَليمٌ،» ختم شد، چون حكمت اقتضاى حشر، و حشر هم اقتضاى حساب اعمال و مجازات بدكاران و پاداش نيكوكاران را دارد، پس خدا حكيم است و نظام عالم را بدون حشر ناتمام نمى گذارد، و عليم است كه حتى احدى از ق_لم_ش ن_مى افتد.(1)

1- ال_مي____زان ج: 12، ص: 214.

پايان نظام هستى انسان با موت و حشر (259)

معاد (261)

و رساندن هر چيزى به مستحق آن.

3_ عده اى از بندگانش (از آن جمله انسان) صلاحيت زندگى جاودانه و استعداد س_ع_ادت در آن زن_دگى را دارن__د.

اين سؤال و جواب برهانى است كه اثبات مى كند مالك على الاطلاق عالم خداى سبحان است، بنا بر اين مى تواند در ملك خود به دلخواه خود تصرف نمايد، زنده كند، بميراند، و بعد از مرگ مبع_وث كند.

و چ__ون با اثبات اين معن__ا يكى از مقدمات برهان ثابت شد، از اين رو مقدمه ديگر آن را ملح__ق نم__وده، مى فرمايد: «كَتَ__بَ عَلى نَفْسِ__هِ الرَّحْمَ__ةَ.»

چون رحمت، كه عبارت است از افاضه نعمت بر مستحق و ايصال هر چيزى به سعادتى كه لياقت و استعداد رسيدن به آن را دارد از صفات فعليه خداى تعالى است، از

(262) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

اين جهت صحيح است اين صفت را به كتابت (قضاء حتمى) خود نسبت دهد و بفرمايد: خداون__د رحمت و افاضه نعم__ت و عطاء خير بر مستحقين را بر خود واجب كرده است.

خداوند نعمت را بر بندگان تمام نموده و آنان را در روز قيامت جمع كرده، پاداش اقوال و اعمالشان را مى دهد. چون رحمت اقتضاى چنين تفضلى را دارد از اين جهت بعد از جمله: «كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ،» چنين نتيجه گرفت: «لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلى يَوْمِ الْقِيمَةِ لا رَيْبَ فيهِ!» ترتب اين نتيجه بر آن مقدمات را با رساترين وجه تأكيد فرمود، يعنى هم لام ق_سم بك_ار برد، و هم ن_ون تأكيد، و هم در آخ_ر صراحتا فرمود: «لا رَيْبَ فيهِ.»

سپس اشاره كرد به اينكه در چنين روزى سود و ربح تنها براى مؤمنين است، و غير مؤمنين را جز خسران عايد نمى شود:

«اَلَّ_ذينَ خَسِ_رُوآا اَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ.»

مقدم_ه ديگ_ر بر بره_ان اول:

براهين مهم معاد (263)

«وَ لَهُ ما سَكَ__نَ فِى الَّيْلِ وَالنَّهارِ وَ هُوَالسَّميعُ الْعَليمُ،»

«جميع موجوداتى كه در ظرف زمان جاى دارند همه ملك خدايند، و او شنوا و دانا است.» (13 / انعام)

حجت بر معاد گر چه با جملات: «قُلْ لِمَنْ مّا فِى السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ قُلْ لِلّهِ كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ،» تمام بود، وليكن از آنجائى كه شنونده با نظر بدوى و ساده به اين معنا منتق__ل نمى شود كه ملك خداى تعالى نسبت به موجودات مستلزم علم نسبت به آنها است و ملكش نسبت به مسموعات (اصوات و اقوال) مستلزم شنوايى او نسبت به آنها اس__ت، از اين رو مج__ددا مالكيتش را نسبت به آسمانها و زمين تكرار نمود و خاطرنشان ساخت كه اين مالكيت مستلزم شنوائى و دانائى است.

(264) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

(اين آيه شريفه - صرف نظر از اينكه ما نتوانستيم حق آن را ادا كنيم و ادا كردنى هم نيست - از جهت معنا يكى از لطيف ترين آيات قرآنى و از جهت اشاره و حجت دقيق ترين و از ج_هت منطق رساترين آنها مى باشد.)

فاجر و ظالم و پرهيزكار و گنهكار لايق ساحت قدس خدا نيست. چون اين دو طبقه در دنيا امتيازى نداشتند، خداوند نشات ديگرى بر پا مى كند تا اين دو دسته در آن نشات از هم مت_مايز شوند كه بر ي_كى سعادت و بر دي_گرى شقاوت نصي_ب شود.

هم آم__ده است كه به مرض طاعون مرده اند.

و جمله: «ثُمَّ اَحْي_اهُمْ،» تا حدى دلالت دارد بر اينكه خداى تعالى زنده شان كرده تا زندگى كنند، و بعد از زنده شدن مدتى زندگى كرده اند. تمامى آياتى كه دلالت بر احياى

نمونه اى از مرگ موقت، و احياى مجدد (269)

مردگان دارد، مانندآيات مربوط به داستانهاى حضرت ابراهيم و موسى و عيسى و عُزير، دلالتش به نحوى است كه قابل انكار نيست.

حيات دنيا اگر در وسطش مرگى اتفاق بيفتد دو حيات نمى شود، همچنان كه اين معنا با كمال خوبى از داستان عُزير كه پس از زنده شدن مدتها از مرگ خود بى خبر بود استفاده مى شود، چون خود عُزير و امثال او معتقد بودند يك بار به دنيا آمدند و يكبار هم مى روند.

در روايات اسلامى، در احتياج از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه در ضمن حديثى فرمود: خداى تعالى قومى را كه از ترس طاعون از خانه هاى خود و از وطن مأنوس خود بيرون شدند، و فرار كردند همه آنها را كه عددى بى شمار داشتند بميراند، مدتى طولانى از اين ماجرا گذشت، حتى استخوانشان پوسيد، و بند بند استخوانها از هم جدا شد، و

(270) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

خاك شدند، آنگاه خداى تعالى پيامبرى را به نام حزقيل مبعوث كرد و آن جناب در وقتى كه خدا هم مى خواست خلق خويش را زنده ببيند دعا كرد، و بدنهاى متلاشى شده آنان جمع شده جانها به بدنها برگشت، و برخاستند به همان هيئتى كه مرده بودند، يعنى حتى يك نفر از ايشان كم نشده بود، پس از آن مدتى طولاتى زندگى كردند.(1)

نمونه زنده كردن مرده ها به وسيله مسيح عليه السلام

«وَ رَسُولاً اِلى بَنى اِسْرائيلَ اَنّى قَدْ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ

مِنْ رَبِّكُمْ اَنّى اَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَاَنْفُخُ فيهِ فَيَكُونُ طَيْرا بِاِذْنِ اللّهِ وَ اُبْرِئُ

1- ال_مي____زان ج: 3، ص: 421.

نمونه زنده كردن مرده ها به وسيله مسيح عليه السلام (271)

الاَْكْمَ__هَ وَ الاَْبْرَصَ وَ اُحْىِ الْمَوْتى بِاِذْنِ اللّهِ وَ اُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَ_دَّخِ_رُونَ ف_ى بُ_يُوتِ_كُمْ اِنَّ ف_ى ذلِ_كَ لاَيَ_ةً لَ_كُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ،»

«در حالى كه فرستاده اى است به سوى بنى اسرائيل، و به اين پيام كه من به سوى شما آمدم با معجزه اى از ناحيه پروردگارتان، و آن اين است كه از گل برايتان چيزى به شكل مرغ مى سازم، سپس در آن مى دمم بلادرنگ به اذن خدا مرغى مى شود، و نيز كور مادر زاد و برص را شفا مى دهم، و مرده را به اذن خدا زنده مى كنم، و بدانچه در خانه هايتان ذخيره كرده ايد خبر مى دهم، و در اين معجزات آي__ت و نشانه اى است براى شما، اگر مؤمن باشيد.» (49 / آل عمران)

از اينكه فرمود: «وَ اُحْىِ الْمَوْتى،» بطور صريح يا بطور اشاره فهميده مى شود كه

(272) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

عيسى عليه السلام يك بار و دو بار مرده زنده نكرده، بلكه متعدد اين كار را كرده است.

سياق جمله: «بِاِذْنِ اللّهِ،» مى فهماند كه صدور اين آيات معجزه آسا از عيسى عليه السلام مستن__د به خدا تعال__ى و اذن او است، و خ__ود آن جن__اب مستقل در آن و در مقدمات آن نب___وده اس__ت.(1)

قيامت ش__ك نكن__ى، و م__را پي__روى كن كه اي__ن است ص__راط مستقي_م.»

عيسى وسيله اى است كه با آن مى توان به قيامت علم يافت، براى اينكه هم خودش بدون پدر خلق شده، و هم اينكه مرده را زنده مى كند، پس براى خدا مشكلى نيست كه قيامت را به پا كند و موجودات مرده را زنده كند، پس ديگر در مساله معاد شك نكنيد، و به هي_چ وج_ه ت_رديد نداشته باشيد.(1)

1- ال_مي____زان ج: 18، ص: 177.

(274) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

غار بخوابانديم و آنگاه بيدارشان كرديم تا معلوم شود كداميك از دو طائفه مدت خواب خود را مى داند، و آن را شمرده است.» (11 و 12 / كهف)

(276) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

همانطور كه نام بردگان را روزگارى طولانى به آن صورت عجيب و مدهش كه خود يكى از آيات ما به شمار مى رود خوابانديم همانطور ايشان را مبعوث مى كنيم، و بيدار مى سازيم تا از يكديگر پرسش كنند.

اين تشبيه و همچنين اينكه پرسش از يكديگر را هدف بيدار كردن قرار داده با در نظر گرفتن دعائى كه در هنگام ورودشان به غار كردند، و بلافاصله به خواب رفتند، خود دليل بر اين است كه اصحاب كهف براى اين از خواب بيدار شدند، تا پس از پرسش از يكديگر حقيقت امر بر ايشان مكشوف گردد، و اصلاً به خواب رفتنشان در اي_ن م_دت ط_ولانى ب_راى همين بوده.

آرى، اصحاب كهف مردمى بودند كه كفر بر جامعه شان استيلاء يافته بود، و باطل در ميان آنان غلبه كرده بود، و زورگوئى اقوياء از هر سو مردم را احاطه كرده، سپاه

زنده شدن اصحاب كهف و زنده شدن در قيامت (277)

ياس و نوميدى از ظهور كلمه حق و آزاد شدن اهل دين بر دلهاى آنان يورش برده بود و حوصله ها از طول كشيدن عمر باطل و نيامدن دوران ظهور حق سرآمده بود، و مى خواستند دچار شك و ترديد شوند كه خدا نجاتشان داد.

همچنان كه آن شخصى را كه از خرابه دهى مى گذشت و ناگهان اين سؤال به نظرش رسيد كه آيا خدا بار ديگر اينان را زنده مى كند و آيا چنين چيزى ممكن است؟ خداى تعالى براى اينكه از

آن سرگردانى نجاتش دهد او را براى صد س_ال م_يران_د، و م_جددا زن_ده اش ك_رد.

سخن كوتاه اينكه، از آنجائى كه اين پندار (كه ديگر حق ظاهر شدنى نيست،) در نظرشان قوت گرفت و از زوال غلبه باطل مأيوس شدند، خداوند سالهاى متمادى به خوابشان برده آنگاه بيدارشان كرد تا از يكديگر بپرسند چقدر خوابيده ايم، يكى

(278) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

بگويد يك روز، ديگرى بگويد پاره اى از يك روز، آنگاه پيرامون خود نگريسته ببينند اوضاع و احوال دنيا طور ديگرى شده و كم كم بفهمند كه صدها سال است كه بخواب رفته اند و اين چند صد سال كه به نظر ديگران چند صد سال بوده به نظر اي_شان يك روز و ي_ا بعضى از يك روز مى آيد.

از همين جا كه طول عمر دنيا و يا كمى آن چنان نيست كه بتواند حقى را بميراند يا باطلى را زنده كند و اين خداى سبحان است كه زمينى ها را زينت زمين كرده، و دلهاى آدميان را مجذوب آنها ساخته قرنها و روزگارها جريان داده تا آنان را بيازمايد كه كدام نيكوكارترند، و دنيا جز اين نقشى ندارد كه طالبان خود را با زر و زيور خود بفريبد، و آنهايى را كه پيرو هوى و هوس اند و دل به زندگى زمينى داده اند گول بزند.

و اين خود حقيقتى است كه همواره براى انسانها هر وقت كه به عمر رفته خود

زنده شدن اصحاب كهف و زنده شدن در قيامت (279)

نظر بيفكنند روشن و مبرهن مى شود و مى فهمند كه هفتاد سالى كه پشت سر گذاشته و آن حوادث شيرين و تلخى كه ديده اند تو گوئى يك رؤيا بوده كه

در خواب و چرت خود ديده و مى بينند.

چي__زى كه هست مستى هوى و هوس و گرمى و بازى با امور مادى دنيوى نمى گ__ذارد آن_ان مت_وجه ح_ق بگ_ردند، و پس از تشخي__ص ح__ق آن را پي__روى كنن_د.

ليكن براى خدا روزى است كه در آن روز اين شواغل، ديگر آدمى را به خود سرگرم نمى كند و اين دنيا و زرق و برقش آدمى را از ديدن حق باز نمى دارد، و آن روز م____رگ اس___ت.

همچنان ك__ه از على عليه السلام نقل شده كه فرمود مردم در خوابند تا بميرند، وقتى مردند بيدار مى شون__د. روز ديگرى نيز هس__ت كه خداون__د در آن روز بس__اط دنيا و زندگى هايش

(280) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

را ب_رم__ى چين___د، و ب_ا ف_رم_ان قض_اي__ش بش__ر را ب__ه س__وى انق____راض س____وق مى ده_____د.

«وَ كَذلِكَ اَعْثَرْنا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا اَنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ وَ اَنَ السّاعَةَ لا رَيْبَ فيها اِذْ يَ_تَن_ازَعُونَ بَيْنَهُ_مْ اَمْ_رَهُمْ...،» (21 / كهف)

بعد از آنكه دلالت الهيه و حجت او به دست آمد خداوند همه شان را قبض روح كرد، پس بعد از بيدار شدن بيش از چند ساعت زنده نماندند، فقط به قدرى زنده بودند تا شبهه هاى مردم در امر قيامت برطرف گردد.

خواهى پرسيد كه از خواب بيدار شدن اصحاب كهف چه دلالتى دارد بر اينكه قيامت حق است؟ در جواب مى گوئيم: از اين جهت كه اصحاب كهف در عالم خواب جانشان از بدنهايشان كنده شد، و در اين مدت طولانى مشاعرشان به كلى تعطيل گشته بود و حواس از كار باز ايستاده و آثار زندگى و قواى بدنى همه از كار افتاد، يعنى بدنها ديگر

زنده شدن اصحاب كهف و زنده شدن در قيامت (281)

نشو و

نما نكرد، موى سر و رويشان و ناخن هايشان ديگر بلند نشد و شكل و قيافه شان عوض نگرديد. اگر جوان بودند پير نشدند و اگر سالم بودند مريض نگشتند، ظاهر بدنها و لباسهايشان پوسيده نشد، آن وقت پس از روزگارى بس طولانى يك بار ديگر كه داخل غار شده بودند برگشتند، و اين خود بعينه نظير قيامت است، و نظير مردن و دوباره زنده شدن اس_ت.(1)

و دائم در خلقت آسمان و زمين تفكر كرده و گويند پروردگارا اين دستگاه با عظمت را بيهوده نيافريده اى، پاك و منزهى، ما را به لطف خود از عذاب دوزخ نگاهدار!»

«رَبَّنا اِنَّكَ مَ_نْ تُ_دْخِلِ النّارَ فَقَ_دْ اَخْزَيْتَهُ وَ ما لِلظّالِمينَ مِنْ اَنْصارٍ،»

«اى پروردگار ما! هر كه را تو در آتش افكنى او را سخت خوار كرده اى و او س_تمك_ار ب_وده و س_تمگران را ه_يچ ك_س ي_ارى ن_خواهد ك_رد!»

«رَبَّنا اِنَّنا سَمِعْنا مُنادِيا يُنادى لِلاْيمانِ اَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّ__رْ عَنّا سَيِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الاَْبْرارِ،»

«پروردگارا! ما چون صداى مناديى را كه خلق را به ايمان مى خواند شنيديم اجابت

انديشمندان و متفكران، و اعتقادشان به حشر (285)

كرديم و ايمان آورديم، پروردگارا از گناهان ما درگذر و زشتى كردار مارا بپوشان و هنگام جان سپردن، ما را با نيكان محشور گردان!»

«رَبَّنا و آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ وَلاتُخْزِنا يَوْمَ الْقِيمَةِ اِنَّكَ لاتُخْلِفُ الْميعادَ.»

«پروردگارا! ما را از آنچه به رسولان خود وعده دادى نصيب فرما و از آن محروم مگ__ردان كه وعده تو هرگ__ز تخلف نخواهد كرد!»

«فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ اَنّى لا اُضيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذينَ هاجَرُوا وَ اُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ اُوذُوا فى سَبيلى وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُ__وا لاَُكَفِّرَنَّ عَنْهُ__مْ سَيِّئاتِهِ_مْ وَ لاَُدْخِلَنَّهُمْ جَنّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَاالاَْنْهارُ ثَوابا مِنْ عِنْدِاللّهِ وَ اللّهُ عِنْ__دَهُ حُسْ__نُ الثَّوابِ،»

(286) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

«پس خدا دعاهاى ايشان را اجابت كرد كه البته من كه پرودگارم عمل هيچ كس از مرد و زن را بى مزد نگذارم، چه آنكه همه در نظر خدا يكسانند بعضى مردم بر بعض ديگر برترى

ندارند، مگر به طاعت و معرفت. پس آنانكه از وطن خود هجرت نمودند و از ديار خويش بيرون شده و در راه خدا رنج كشيدند و جهد كرده و كشته شدند، همانا بديهاى آنان را در پرده لطف خود بپوشانيم و آنها را به بهشت هائى در آوريم كه زير درختانش نهرها جارى است، اين پاداشى است از جانب خدا، و نزد خدا است پاداش نيكو، يعنى بهشت و ملاقات خدا.» (190 تا 194 / آل عمران)

نظر كردن و انديشيدن در آيات آسمانها و زمين و اختلاف شب و روز در نظر كننده

انديشمندان و متفكران، و اعتقادشان به حشر (287)

و انديشنده ذكر دائمى از خدا را پديد مى آورد و در نتيجه صاحبان اين نظر و انديشه ديگر در هيچ حالى خدا را فراموش نمى كنند، و نيز باعث مى شود كه در خلقت آسمانها و زمين تفكر كنند، و به اين وسيله متوجه شوند كه خداى تعالى بزودى آنان را مبعوث خواهد كرد، و به همين جهت از خداى تعالى درخواست رحمتش را نموده و از او مى خ_واه_ند وع_ده اى را ك_ه داده، در ح_ق آن_ان تحقق بخشد.

انديشمندان بعد از آنكه باطل را از عالم خلقت نفى مى كنند، اين معنا برايشان كشف مى شود كه پس بطور مسلم مردم براى جزا دوباره محشور خواهند شد، و در آن عالم ستمگران كيفر خواهند ديد، آن هم كيفرى خوار كننده، كه همان آتش باشد، و ممكن نيست كسى يا عاملى اين كيفر را و مصلحت آن را باطل و يا رد كند، چون بدون حشر مساله خلقت، باطل خواهد شد، پس اين است معناى اينكه مى گويند: «فَقِنا عَذابَ النّارِ

(288) رستاخيز از ديدگاه

قرآن و حديث

رَبَّنا اِنَّكَ مَنْ تُ_دْخِلِ النّارَ فَقَ_دْ اَخْزَيْتَهُ وَ ما لِلظّالِمينَ مِنْ اَنْصارٍ!»

«رَبَّنا اِنَّنا سَمِعْنا مُنادِيا...،»

در باطن اين كلمه همه معارف الهى نهفته است، چون رسولى كه به وى ايمان آوردند از ناحيه خدا به ايشان خبرهائى داده و از پاره اى امور از قبيل گناهان و بديها و مردن در حال كفر و گناه ترسانيده بود و به پاره اى امور از قبيل مغفرت و رحمت خدا و جزئيات زندگى آن بهشتى كه وعده اش را به بندگان مؤمن خود داده تشويق كرده بود، به همين جهت بعد از آنكه گفتند: «فَآمَنّا» دنبالش درخواست كردند كه - خدايا ما را بيامرز، و گناهان ما را از ما بريز، و بديهاى ما را بپوشان و ما را با ابرار و نيكان كه وعده چنان بهشتى به ايشان داده اى بميران - و نيز درخواست كردند كه خدايا

انديشمندان و متفكران، و اعتقادشان به حشر (289)

آن وعده بهشت و رحمتى كه داده اى و رسولانت به اذن خودت ضمانتش را كردند در ح_ق ما منجز بفرم_ا!

خدايا وعده ات را خلف مكن، كه اگر چنين كنى، بيچاره مى شويم، و لذا دنبالش فرمود: «اِنِّكَ لا تُخْلِفُ الْميعادَ!»

از آيات مورد بحث اين معنا روشن گرديد كه صاحبان اين مناجات اعتقاد به خدا و روز جزا و مساله نبوت انبيا را به طور اجمال از راه نظر كردن به آيات آسمانى و زمينى به دست آوردند، و اما ايمان به جزئيات احكامى كه پيامبر خدا آورده از راه ايمان به رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله به دست آوردند. پس صاحبان اين مناجات بر طريق فطرتند، و هر حكمى را كه فطرت كند به سمع

و طاعت مى پذيرند.

«فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ...،»

(290) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

تعبير به كلمه رب و اضافه كردن آن بر ضمير صاحبان مناجات، دلالت بر فوران رحمت الهى دارد، و نيز دلالت دارد بر اينكه خداى سبحان در اثر فوران رحمتش رحمت خود را عموميت داده و مى فرمايد: بطور كلى عمل هيچ عاملى از شما را ضايع نمى گرداند، پس در درگاه خدا فرقى نيست بين عملى و عمل ديگر، و ع__ام_لى و ع__ام_ل دي__گر.(1)

توصيف شان را هم با جمله: «لا يُخْلِفُ الْميعادَ» تعليل كردند، براى اين كه اين گفتار سخن راسخين در علم است، و علم به چيزى در دلى رسوخ نمى كند و ريشه دار نمى شود، مگر اين كه علم به علت آن نيز رسوخ كند، و علت شك نداشتن آنان در وقوع روز قيامت اين است كه خدابه وقوع آن وعده داده، و به همين جهت وقتى گفتند: «لِ_يَوْمٍ لا رَيْبَ فيهِ» دنبالش گفتند، براى اين كه خدا خلف وعده نمى كند.

نظير اين وجه در كلام ديگرشان هم آمده است، و آن اين است كه وقتى گفتند: «وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً» (8 / آل عمران) دنبالش علت آن را ذكر كردند كه «اِنَّكَ اَنْتَ الْوَهّابُ» (8 / آل عمران) پ_س وهاب بودن خ_دا موجب مى ش_ود ك_ه آنان درخواست رحمت كنند!

اين طايفه مردمى هستند كه به پروردگار خود ايمان آورده، و بر ايمان خود

مقدمه اى بر روز جمع شدن خلايق (293)

استوارى به خرج دادند، در نتيجه خداى سبحان هم هدايتشان كرد، و عقول شان را تكميل فرمود، و نتيجه كمال عقلشان، اين شد كه سخنى جز با داشتن علم، نگويند، و عملى جز با علم به صحت آن انجام ندهند، و به همين جهت خداى عزوجل ايشان را راسخين در علم ناميد و به كنيه اولوا الالباب ياد كرد.(1)

كه منافى با معاد اس_ت ن_فى ك_رده اس_ت.

براى آينده بشر معادى است كه به زودى در آن عالم به حساب اعمال آنان مى رسند پس ناگزير بايد ميان اعمال نيك و بد فرق بگذارند و آنها را از هم تميز دهند و اين جز با هدايت الهى صورت نمى گيرد و اين هدايت همان دعوت حقى است كه مساله نبوت عهده دار آن است و اگر اين دعوت نبود خلقت بشر عبث و بازيچه مى شد و خدا بازيگر و لاه_ى، و خ_داى تعالى م_نزه از آن است.

پس معاد، غرض از خلقت و علت نبوت است، و اگر معادى نبود خلقت بدون غرض و هدف مى شد، و آفريدن جنبه بازى و سرگرمى به خود مى گرفت، و خداى تعالى

معاد، هدف خلقت (295)

من_زه از ب_ازى و س_رگ_رم_ى اس_ت!(1)

را در برابر انكار بعث، انذار كند و دستورشان دهد كه در زمين سير كنند و عاقبت مجرمينى را كه انبياء را تكذيب كردند و انذار آنان از روز قيامت را به هيچ گرفتند، ببينند، چون نظر و تفكر در عاقبت امر ايشان، آنطور كه خانه هاى خرابشان و آبادى هاى ويران و خاليشان دلالت مى كند براى صاحب بصيرتى كه بخواهد عبرت بگيرد كافى است.

اثبات معاد با مشاهدء آثار اقوام منقرض شده (297)

آيه شريفه، حجتى را بر معاد اقامه كرده، به اين بيان كه منتهى شدن عاقبت امر مجرمين به عذاب انقراض، خود دليل است بر اينكه جرائم و ظلم ها اين اثر را در پى داردك_ه ص_اح_بش را گ_رف_تار م_ؤاخذه و عذاب كند.

بطور كلى عمل چه احسان و چه ظلم براى صاحبش نگهدارى مى شود، تا روزى طبق آن محاسبه گردد و اگر حساب تمامى اعمال مردم و كيفر آنها - مخصوصا پاداش اعمال صالح - در دنيا واقع نمى شود قطعا نشأه ديگرى هست كه در آنجا واقع خواهد شد و آن نشأه آخرت است.(1)

1- ال_مي___زان ج: 15، ص: 554.

(298) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

كه مى گويند: «لا تَأْتينَا السّاعَةُ - قيامتى به سر وقت ما نمى آيد» (3 / سباء) آن را از روى جهل انكار مى كنند، در حالى كه علماى باللّه و به آيات او، مى بينند و مى دانند كه اين قرآن نازل بر تو قرآنى كه از قيامت خبر مى دهد حق است.

«وَ يَهْدى اِلى صِراطِ الْعَزيزِ الْحَميدِ.» علماى باللّه مى بينند كه قرآن و قيامتى كه از آمدن آن خبر مى دهد، حق است، و نيز مى بينند كه اين قرآن به سوى صراط كسى هدايت مى كند كه اجلّ از آن است كه كسى برخواسته او غلبه كند، صراط كسى كه م_حم_ود است، و ب_ر ت_مامى اف_عالش س_زاوار حمد و ثناست.(1)

1- ال_مي____زان ج: 16، ص: 539.

(300) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبينَ،»

«م_ا خَلَقْناهُما اِلاّ بِالْحَ_قِّ وَ لكِ_نَّ اَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ،»

مضمون اين دو آيه شريفه يك حجت برهانى است بر ثبوت معاد، به اين بيان كه اگر فرض كنيم ماوراى اين عالم عالم ديگرى ثابت و دائم نباشد، بلكه خداى تعالى لايزال موجوداتى خلق كند، و در آخر معدوم نموده، باز دست به خلقت موجوداتى ديگر بزند،

(302) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

باز همانها را معدوم نموده، باز دست به خلقت موجوداتى ديگر بزند، باز همانها را معدوم كند اين را زنده كند، و سپس بميراند، و يكى ديگر را زنده كند، و همينطور الى ألابد اين عمل را تكرار نمايد، در كارش بازى گر و كارش عبث و بيهوده خواهد بود، و بازى عبث بر خدا محال است، پس عمل او هر چه باشد حق است، و غرض صحيحى به دنبال دارد.

در مورد بحث هم ناگزيريم قبول كنيم كه در ماوراى اين عالم عالم ديگرى هست، عالمى باقى و دائمى كه تمامى موجودات بدانجا منتقل مى شوند، و آنچه كه در اين دنياى فانى و ناپايدار هست مقدمه است براى انتقال به آن عالم و آن عالم عبارت است از همان زندگى آخرت.(1)

1- ال_مي______زان ج: 18، ص: 221.

برهانى بر ثبوت معاد: حق و هدف دار بودن خلقت (303)

قبل از من مردند كدامشان برگشتند؟ پدر و مادرش به خدا پناه مى برند تا شايد فرزندشان را هدايت كند و به فرزند مى گويند:

(304) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

واى بر تو به روز جزاء ايمان آور كه وعده خدا حق است، و او همچنان مى گويد: اينها خرافات عهد قدي_م است،»

«اُولئِ_كَ الَّذي_نَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فى اُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ اِنَّ_هُمْ ك_انُوا خاسِرينَ،»

«چنين كسانى عذاب خدا بر آنان حتمى شده است و در زمره امت هاى گذشته از جن و انسند كه زيانكار شدند.» (17 / و 18 / احقاف)

آن جوان به پدر و مادرش گفت: آيا مرا تهديد مى كنيد كه يك بار ديگر از قبرم بيرونم كنند، و براى پس دادن حساب حاضرم سازند؟ در حالى كه امت هايى كه قبل از م_ن بودند و ه_لاك شدند، اح_دى از آن_ان زن_ده و م_بع_وث نشد؟

زنده شدن مردگان، و اشتباه منكرين در موقف آن (305)

گفتند: واى بر تو، به خدا و به آنچه رسولش آورده كه يكى از آنها وعده به معاد اس__ت، ايمان بياور، و مطمئ__ن باش كه وع__ده خ__دا به مع__اد كه به وسيل__ه رسولانش داده، وعده اى است حق!

اين استفهام در حقيقت به پندار آنان حجتى بوده بر نفى معاد، به اين بيان كه اگر در اين ميان احياء و بعثى مى بود، بايد بعضى از افرادى كه تا كنون مرده اند زنده شده باشند، با اينكه مردگان تا امروز بشر، در اين قرنهاى طولانى كه نمى توان آغازش را دقيقا معين كرد، آن قدر زياد بودند كه از حد شمار بيرونند، و از هيچ يك آنه__ا خب__ر و اث_رى نش__ده است.

ولى اين نابخردان

اينقدر نفهميده اند كه اگر بعضى از مردگان گذشته زنده مى شدند، در دنيا زنده مى شدند، و تهديد و وعيد خداى سبحان اين نيست، بلكه

(306) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

زنده شدن در آخرت و برخاستن در نشأه ديگر است نه در دنيا.(1)

مبعوثشان مى كند، و بعد از مردن بار ديگر زنده شان نموده جزاى اعمالشان را چه خير و چه شر مى دهد، ديگر چاره اى جز تصديقش ندارند، پس هيچ عذرى براى تكذيب كنندگان خبرهايى كه او در كتابش داده باقى نمى ماند، و يكى از آن خ_بره_ا ب_عث و ج_زا است.(1)

آن پ_رداخ_ته ن_شده اس_ت.(1)

1- ال_مي____زان ج: 20، ص: 257.

خبر عظيم! (311)

فساد خود را مى بيند.

در اين ميان روزى هست كه انسان آن را ديدار خواهد كرد، و در آن روز به جزاى

دلايلى از آيات بر خبر عظيم (313)

آنچه كرده چه خير و چه شر مى رسد، پس مشركين نمى توانند در آن اختلاف نموده، و يا شك كنند. مى فرمايد:

«م_گر ما نب_وديم ك_ه زمي_ن را ب_راى ش_ما ق_رارگاه كرديم،

ت_ا ب_ت_وان_يد در آن ق_رار گ_يري_د و در آن ت_ص_رف ك_ني_د؟

و ك_وها را ميخ هايى در آن نساختيم؟

و ش_ما را ج_فت زن و مرد آفريديم،

و خواب را براى شما مايه قوام حيات و استراحت قرار داديم،

و پ_رده س_ي__اه ش_ب را س_ات__ر احوال خل_ق گ_ردانيديم،

و روز روشن را براى تحصيل مع__اش آنان مق__رر داشتيم،

بر بالاى سرتان هفت آسمان سخ__ت بني__اد، قرار داديم،

(314) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

و چراغ__ى چ__ون خ__ورشي__د رخش__ان براف_روختي__م،

از فش__ار و ت__راك__م اب__ره__ا آب ب__اران فرو ريختي_م،

تا دانه ها و نباتاتى كه مايه قوت آدميان و حيوانات است بيرون آوريم،

و ب_اغهاى پر درخت و انواع ميوه ها پديد آورديم.» (6 تا 12 / نباء) (1)

اشاره است به مسأله خلقت، و عبارت «بِ_الْحَقِّ» اشاره است به مسأله بعث و قيامت، چون خلقت وقتى به حق و غير باطل است كه غرض و غايتى در آن باشد، و خلقت به سوى آن غرض سوق داده شود. و اين همان بعث است كه خداى تعالى درباره اش فرمود: «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَ_هُما باطِلاً!» (27 / ص).(1)

(316) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

1- ال_مي________زان ج: 17، ص: 361.

بعث و قيامت: هدف خلق آسمانها و زمين (317)

(318)

بودند، يا ولى خدا بودند، و يا

(320) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

دش_من خدا، دوباره به دنيا برمى گردند تا ميان حق و باطل حكم شود.

اين معنا به ما مى فهماند روز رجعت خود يكى از مراتب روز قيامت است. هر چند كه از نظر ظهور به روز قيامت نمى رسد، چون در روز رجعت باز شر و فساد تا اندازه اى ام_كان دارد، به خ_لاف روز ق_يامت كه ديگر اثرى از شر و فساد نمى ماند.

باز به همين جهت روز ظهور حضرت مهدى عليه السلام هم معلق به روز رجعت شده است چون در آن روز هم حق به تمام معنا ظاهر مى شود، هر چند كه باز ظهور حق در آن روز كمتر از ظهور در روز رجعت است.

آنچه از كلام خداى تعالى درباره قيامت و اوصاف آن به دست مى آيد، اين است كه قيامت روزى است كه هيچ سببى از اسباب، و هيچ كارى و شغلى از خداى سبحان پوشيده نيست، روزى است كه تمامى اوهام از بين مى رود، و آيات خدا در كمال ظهور

موضوع رجعت (321)

ظاهر مى شود، و در سراسر آيات قرآنى و روايات هيچ دليلى به چشم نمى خورد كه دلالت كند بر اينكه در آن روز عالم جسمانى به كلى از بين مى رود، بلكه بر عكس ادله اى به چشم مى خورد كه بر خلاف اين معنا دلالت دارد، چيزى كه هست اين معنا استفاده مى شود كه در آن روز بشر يعنى اين نسلى كه خداى تعالى از يك مرد و زن به نام آدم و همسرش پديد آورده قبل از قيامت از روى زمين منقرض مى شود. خلاصه ميان نشئه دنيا و نشئه قيامت مزاحمت و مناقضتى نيست

تا وقتى قيامت بيايد دنيا به كلى از بين برود، همچنان كه ميان برزخ كه هم اكنون اموات در آن عالمند، ب_ا ع_الم دنيا مزاحمتى نيست و دنيا هم مزاحمتى با آن عالم ندارد.(1)

1- ال_مي__زان ج: 2، ص: 150.

(322) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

لا اِلى اَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ.».(1)

بميرند، و يك بار هم

1- ال_مي_________زان ج: 19، ص: 35.

با نفخه اول همه مى ميرند! (327)

براى اينكه همه مردگان زنده شوند.

جمل__ه «مگر كسى كه خ__دا خواست_ه باشد،» استثنايى است از اهل آسمانها و زمين.(1)

از مردم را از شر ياجوج و م_أج_وج ح_فظ ف_رم_ود.

«فَاِذا جاءَ وَعْدُ رَبّى جَعَلَهُ دَكّاءَ،» و اين سد و اين رحمت تا آمدن وعده پروردگار من باقى خواهد ماند، وقتى وعده پروردگار من آمد آن را درهم مى كوبد و ب_ا زم_ين ي_كسان م_ى كند.

مقص__ود از وعده يا وعده اى است كه خداى تعالى در خصوص آن سد داده بوده كه به زودى يعن__ى در نزديكى ه__اى قيام__ت آن را خ__رد م__ى كن__د، در اين ص__ورت وع__ده مزب___ور پيشگويى خ__دا بوده كه ذوالقرني__ن آن را خب__ر داده اس__ت.

و يا همان وعده اى است كه خداى تعالى درباره قيام قيامت داده، و فرموده:

در هم كوبيده شدن سد ذوالقرنين (331)

«كوهها همه در هم كوبيده گشته و دنيا خراب مى شود.» (14 و 15 / حاقه) هر چ_ه باشد قضيه را با جمل_ه «وَ كانَ وَعْ_دُ رَبّ_ى حَ_قّ_ا،» تأك_يد فرموده است.(1)

رَبّى جَعَلَهُ دَكّاءَ وَ كانَ وَعْدُ رَبّى حَقّا وَ تَرَكْنا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فى بَعْضٍ وَ نُفِخَ فِى الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعا،» (98 و 99 / كهف) نيز بدان اشاره مى كند.(1)

1- ال_مي_زان ج: 14، ص: 461.

خروج دابَّةُ الاَْرْضِ (از حوادث قبل از قيامت) (333)

دارد، بلكه مراد، بعضى از آياتى است كه جنبه خارق عادت داشته باشد و مردم از ديدن آن ناگزير به ايمان شوند و در حالى فرا رسد كه به هيچ يك از آيات آسمانى و زمينى معمولى ايمان

خروج دابَّةُ الاَْرْضِ (از حوادث قبل از قيامت) (335)

نداشته باشند، ولى از ديدن آن آيت كه گفتيم ايمان بياورند.

از اين بيان روشن مى شود كه جمله «اَنَّ النّاسَ كانُوابِاياتِن_ا لا يُوقِنُونَ، - مردم قبلاً به آي__ات ما ايم__ان نمى آوردند،» تعليل باشد براى اينكه چرا قول بر ايشان واقع مى شود.

«اَخْرَجْنا لَهُمْ دابَّةً مِنَ الاَْرْضِ تُكَلِّمُهُمْ،» بيان آن آيتى است كه گفتيم مراد از آن، آيت خارق العاده اى است كه در آيه «سَنُريهِمْ اياتِنا فِى الاْفاقِ وَ فى اَنْفُسِهِمْ حَتّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُ الْحَقُّ،» آن را وعده داده، و همين كه جمله مورد بحث صفت قرار گرفته براى آن آيت خارق العاده، خود دليل است بر اينكه مراد از اخراج از زمين، يا احياء و بعث بعد از مرگ است و يا امرى است نزديك بدان، حال ببينيم كدام يك مى تواند باشد.

و اما اينكه آن جنبنده، جنبنده اى باشدكه با مردم صحبت كند، از آنجا كه كلمه جنبنده به هر صاحب حياتى اطلاق مى شود كه در زمين راه مى رود، مى تواند انسان باشد و

(336) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

مى تواند حيوانى غير انسان باشد، اگر انسان باشد كه تكلم و سخن گفتنش امرى عادى است، نه خارق العاده و اگرحيوانى بى زبان باشد آن وقت حرف زدنش مانند بيرون شدنش از زمين امرى است خارق العاده.

ليكن متأسفانه در آيات كريمه قرآن چيزى كه بتواند اين آيت را تفسير كند و معلوم سازد كه اين جنبنده اى كه خدا به زودى از زمين بيرون مى آورد چيست؟ و چه خصوصياتى

دارد؟ و صفات و نشانى هايش چيست؟ و با مردم چه تكلمى مى كند و چه خصوصياتى دارد؟ و چگونه از زمين بيرون مى آيد؟ و چه مى گويد؟ وجود ندارد، بلكه سي__اق آيه بهتري__ن دلي__ل است بر اينك__ه مقص__ود مبهم گوي__ى اس__ت و جمله مزبور از كلم__ات مرم_وز ق__رآن اس___ت.

حاصل معنا اين است كه: وقتى برگشت امر مردم به اين شود - كه به زودى هم مى شود

خروج دابَّةُ الاَْرْضِ (از حوادث قبل از قيامت) (337)

- كه از آيات حسى و مشهود ما يقين برايشان حاصل نشود و به عبارت ديگر استعدادشان براى ايمان آوردن به ما به كلى باطل گشته، تعقل و عبرت گيرى از دستشان خارج شود، در اين هنگام وقت آن مى رسد كه آن آيت خارق العاده كه وعده داده بوديم نشانشان دهيم، و حق را برايشان آن چنان بيان مى كنيم كه ديگر جز اعتراف به حق چاره اى برايشان نماند، پس در آن هنگام آن آيت را كه دابه و جنبنده اى است از زمين بيرون مى آوريم، تا با ايشان صحبت كند. اين آن معنايى است ك_ه با كم_ك سياق و به هداي_ت ت_دبر در آي_ه ب_ه دست مى آيد.(1)

1- ال_مي_زان ج: 15، ص: 568.

(338) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

آيات در جمله: «يُكَذِّبُ بِاياتِنا،» مطلق آياتى است كه بر مبدأ و معاد دلالت مى كند، كه از آن جمله اند انبياء و امامان و كتب آسمانى، نه اينكه مراد از آيات،

حشر فوجى از هر امتى ( از حوادث قبل از قيامت ) (339)

قيامت و حوادث واقعه در آن و هنگام قيام آن باشد و نه آيات قرآنى به تنهايى، براى اينكه حشر، منحصر در امت اسلامى نيست، بلكه از امتهاى مختلف، از هر امتى فوجى محشور مى شوند.

و از ظاهر آيه برمى آيد كه حشر در آن، حشر در غير روز قيامت است، زيرا حشر در روز قيامت اختصاص به يك فوج از هر امت ندارد، بلكه تمامى امت ها در آن محشور مى شوند و حتى به حكم آيه «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ اَحَدا،» (47 / كهف) يك نفر هم از قلم نمى افتد و اما در اين آيه مى فرمايد: از هر امتى فوجى را محشور مى كنيم. مؤيد گفتار ما - كه منظور حشر مزبور در قيامت نيست - اين است كه اين آيه و دو آيه بعدش بعد از داستان بيرون شدن دابه از زمين واقع شده اند، كه خود يكى از علائمى است كه قبل از قيامت واقع مى شود، قيامتى كه در چند آيه بعد درباره آن مى فرمايد: «وَ

(340) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

يَوْمَ يُنْفَخُ فِى الصُّورِ،» (87 / نمل) و تا چند آيه بعد اوصاف وقايع آن روز را بيان مى كند، و معنا ندارد كه قبل از شروع به بيان اصل قيامت و وقايع آن، يكى از وقايع آن را جلوتر ذكر كند، چون ترتيب وقوعى اقتضاء مى كند كه اگر حشر فوج از

هر امتى هم جزو وقايع قيامت باشد آن را بعد از مسأله نفخ صور ذكر فرمايد، ولى اينطور ذكر نكرد، بلكه قبل از نفخ صور مسأله حشر فوج از هر امتى را آورده، پس معلوم مى شود اين حشر جزو وقايع قيامت نيست.

آيه شريفه نمى تواند مربوط به وقايع قيامت باشد، بلكه از حشرى خبر مى دهد كه قبل از روز قيامت واقع مى شود، البته در افاده اين معنا نيز صريح نيست، بطورى ك_ه ق_ابل ت_أويل ن_باشد.

«حَتّ__ى اِذا جاءُو ق__الَ اَكَذَّبْتُ__مْ بِايات__ى وَ لَمْ تُحيطُ_وا بِهاعِلْما اَمّا ذا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.»

حشر فوجى از هر امتى ( از حوادث قبل از قيامت ) (341)

(84 / ن_مل)

مراد از آمدن، حضور در موطن خطاب است.

معناى آيه اين است كه: از هر امتى فوجى از تكذيب كنندگان به آياتمان را محشور مى كنيم و همچنان بازداشت مى شوند، تا آنكه در محضر خطاب، حضور به هم رسانند، در آن هنگام خداى تعالى به ايشان مى فرمايد: آيا آيات مرا تكذيب كرديد در حالى كه هيچ احاطه علمى به آن نداشتيد؟ و يا چه كارها غير از تكذيب مى كرديد؟ و اين سؤال متضم__ن توبيخ آن__ان است از اين جه__ت كه جز تكذي__ب آيات ك__ار ديگرى نداشته اند.

«وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِما ظَلَمُوا فَهُمْ لا يَنْطِقُونَ،» (85 / نمل) قول، به سبب اي_نك_ه ظ_ال_م ب_ودند، ع_ليه اي_شان واق_ع گ_شت.

با اين بيان، اين احتمال تأييد مى شود كه مراد از آن قولى كه عليه ايشان واقع

(342) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

مى شود اين قول است كه: «اِنَّ اللّهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الظّالِمينَ،» (258 / بقره) و معنايش اين است كه ايشان به خاطر اينكه در تكذيبشان به آيات الهى ستمكار

بودند، به عذرى كه با آن اعتذار جويند راه نيافتند و در نتيجه از سخن فرو ماندند - «فَ_هُ_مْ لا يَ_نْطِ_قُ_ونَ،».(1)

مستلزم استقرار ملكه كفر و انكار در نفوس آنان باشد بطورى كه نتوانند به مسأله توحيد اذعان و ايمان پيدا كنند، و دلهايشان به حق اقبال نكند، و اگر هم به زبان اعتراف كنند از ترس عذابى باشد كه با آن روبرو شده اند. و يا آمدن عذابى است از ناحيه خداوند كه برگشت نداشته مفرى از آن نباشد، و ايشان را مضطر به ايمان كند تا بلكه با ايمان آوردن خود را از آن عذاب برهانند، و ليكن

وقتى قيامت بيايد! (345)

ايمانش_ان سودى نبخش__د، چون ايم__ان وقت__ى اثر دارد ك__ه از روى اختي__ار باش__د.

پس اين امور يعنى آمدن ملائكه و يا آمدن پروردگار و يا آمدن بعضى از آيات پروردگار همه امورى هستند كه به وقوع پيوستن آن همراه با قضاى به قسط و حكم به عدل است، و مشركين كه هيچ حجتى و موعظتى در آنان اثر نمى كند جز همين پيشامدها را نخواهند داشت اگر چه خودشان از آن غافل باشند، آرى پيشامدى كه دارند واق_ع خواهد شد چه بدانند و چه ندانند.

«يَ_وْمَ يَ_أْتى بَ_عْ_ضُ اياتِ رَبِّ_كَ....!»

اين آيه اثر و خاصيت روز بروز و ظهور اين آيات را كه در حقيقت خصوصيت و اثر خود آيات نيز هست شرح مى دهد، به اين بيان كه ايمان در روز ظهور آيات وقتى مفيد است كه آدمى در دنيا و قبل از ظهور آيات نيز به طوع و اختيار ايمان آورده و

(346) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

دستورهاى خداوند را عملى كرده باشد.

و اما كسى كه در دنيا ايمان نياورده و يا اگر آورده در پرتو ايمانش خيرى كسب نكرده و عمل صالحى انجام نداده،

و در عوض سرگرم گناهان بوده چنين كسى ايمانش، كه ايمان اضطرارى است، در موقع ديدار عذاب و يا در موقع مرگ سودى به حالش نمى دهد، همچنان كه فرموده: «وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتّى اِذا حَضَرَ اَحَ_دَهُ_مُ الْ_مَ_وْتُ ق_الَ اِنّ_ى تُ_بْ_تُ الاْنَ!»

«كسان__ى كه مرتكب گناه__ان مى شوند و تا زمان__ى كه مرگ يك__ى از آنها فرا رسد و آنگاه گوي__د كه الان توب__ه كردم، براى چني__ن كسان__ى توبه اى در كار نيس__ت!» (18 / نساء)

ايمان نافع آن ايمانى است كه اولاً از روى اختيار و طوع و رغبت بوده باشد نه اينكه ديدن مرگ و يا عذاب مضطر به ايمان آوردنش كرده باشد، و ثانيا گناهان

وقتى قيامت بيايد! (347)

آن_را ف_اس_د و ت_ب_اه ن_ساخ_ت_ه ب_اش_د.

ابن ابى حاتم و ابوالشيخ و ابن مردويه همگى از ابى سعيد خدرى از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده اند كه در تفسير جمله: «يَوْمَ يَأْتى بَعْضُ اياتِ رَبِّكَ،» فرموده است: اين آيات عبارت است از طلوع آفتاب از مغربش.

مؤلف: از ظاهر اين روايات برمى آيد كه از باب تطبيق كلى بر مصداق باشد و ليكن احتمال هم دارد كه تفسير بوده باشد، و مراد از بعض آياتى كه در آيه شريفه است همين آيات بوده باشد، و به هر حال روز طلوع آفتاب از مغرب روز بروز غضب الهى است كه

وقتى قيامت بيايد! (349)

مردم از شدت عذاب آن روز متوسل به ايمان مى شوند، وليكن ايمانشان سودى نمى بخشد.

مسأله طلوع آفتاب از مغرب در روايات بسيارى از طرق شيعه از امامان اهل بيت عليه السلام و از طرق اهل سنت از جمعى از صحابه رسول خدا صلى الله عليه و آله از قبيل ابى سعيد خدرى، ابن مسعود، ابى هريره، عبداللّه بن عمر، حذيفه، ابى ذر، عبداللّه بن عباس، عبداللّه بن أبى اوفى، صفوان بن عسال، انس، عبدالرحمن بن عوف، معاويه، ابى امامه و عايشه و غير ايشان وارد ش_ده و البته در مضمون آنها اختلاف فاحشى وجود دارد.

نظريه هاى علمى امروز هم انكار ندارد كه ممكن است روزى كره زمين بر خلاف حركتى كه تا آن روز شرقى بوده حركت غربى كند، و يا دو قطب آن تغيير يافته شمالى اش جنوبى، و يا جنوبى اش شمالى شود، حال يا بطور تدريج همچنان كه

(350) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

رصدخانه ها آنرا پيش بينى نموده اند و يا آنكه يك حادثه جهانى و عمومى جوى اين تحول را يك مرتبه به وجود بياورد، البته همه اين سخنان

در جايى است كه كلمه طلوع خورشيد از مغرب در روايات رمز درباره سرى از اسرار حقايق نبوده باشد.

به هر حال، از جمله آيت هايى كه در روايات ذكر شده مسأله بيرون شدن داب_ة الارض و دخان و خروج ياجوح و ماجوح اس_ت.

قرآن كريم نيز به اين چند امر ناطق است، و نيز از آن جمله خروج مهدى عليه السلام و نزول ع_يسى ب_ن م_ري_م و خ_روج دج_ال و غ_ير آن اس_ت.

اي__ن چند امر گرچ__ه از علائم آخرالزم__ان است و ليكن بودنش از آن آيت هايى كه در ه_نگام ب_روزش ت_وب__ه قب_ول نمى شود و ايم__ان سود نمى بخش__د روش__ن نيست.

در تفسير برهان از برقى نقل مى كند كه وى به سند خود از عبداللّه بن سليمان

وقتى قيامت بيايد! (351)

عامرى از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود: همواره در روى زمين از ناحيه پروردگار حجتى كه حلال و حرام خدا را بشناسد و به راه خدا دعوت كن__د بوده و خواهد بود، و اين رابطه بين خ__دا و خلق هيچگاه در زمين قطع نمى شود مگر چهل روز مانده به قيامت كه در آن چهل روز خداوند حجت خود را از زمين برمى دارد، در آن روزها است كه در توبه به روى گنهكاران بسته مى شود، و ايمان آوردن در آن ايام بى فايده است، گنهكاران و كفارى كه تا آن روز توبه نكرده و ايمان نياورده اند از ب_دترين خلقند و كسانى ه_ستند كه قيامت بر آنان قيام مى كند.(1)

1- ال_مي___________زان ج: 7، ص: 533 و 539.

(352) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

ناگهانى بيايد آن وقت ايمان آورند اينك علامت هاى آن آمده، ايمان بياورند و اما خود قيامت اگر بيايد ديگر كجا مى توانند ب_ه خ_ود آي_ند و از تذكر خود بهره مند شوند.» (17 / محمد)

گويا مردم در موقفى ايستاده اند كه يا از حق پيروى مى كنند و عاقبت به خير مى گردند، و يا منتظر قيامت هستند و به هيچ وظيفه اى عمل نمى كنند تا اين كه مشرف بر

ايمان بعد از ظهور علايم و اشراط قيامت (353)

آن مى شوند آنگاه يقين به وقوعش پيدا نموده و متذكر مى شوند و ايمان آورده پيرو حق مى گردند.

اما امروز گوششان بدهكار پيروى حق نيست و با هيچ محبت و موعظه و يا عبرتى خاضع نمى شوند. اما تذكرى كه بعد از وقوع قيامت برايشان دست مى دهد، هيچ س_ودى ب_ه حالش_ان ن_دارد، چون قيامت بدون اطلاع قبلى مى آيد.

وقتى علامت هاى آن پيدا مى شود ديگر مهلتشان نمى دهد كه به دنبال آن تذكر و خضوع و ايمان، دست به عملى صالح زنند تا تذكرشان مايه سعادتشان شود.

و وقتى قيامت برپا شود ديگر وقت عمل باقى نمانده، چون آن روز، روز جزاء است، نه روز عمل، همچنان كه قرآن فرموده: «يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الاِْنْسانُ وَ اَنّى لَهُ الذِّكْرى يَ_قُولُ ي_ا لَ_يْتَنى قَ_دَّمْتُ لِ_حَياتى،» (23 و 24 / ف_جر) ع_لاوه بر اين، اشراط و علامتهاى

(354) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

قيامت آمده و محقق شده است.

و شايد مراد از علامتهاى آن، خلق__ت انسان و دو نوع بودن آن نوعى صلحاء و نوعى مفسدين، نوعى متقيان و نوعى فجار - باشد كه خود همي__ن، قيامتى مى خواهد تا بين اين دو نوع جدايى بيندازد، يكى هم مرگ است كه آن نيز از

اشراط وقوع قيامت است.

«فَاَنّى لَهُمْ اِذا جاءَتْهُمْ ذِكْريهُمْ،» (18 / محمد) چگونه مى توانند متذكر شوند بعد از آمدن قيامت؟ يعنى چگونه از تذكر خود در آن روز انتفاع مى برند، روزى كه عمل سودى ندارد و فقط روز جزاء است.(1)

1- ال_مي______زان ج: 18، ص: 357.

ايمان بعد از ظهور علايم و اشراط قيامت (355)

آيه: «وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى صَدَقَنا

ارث زمين به بندگان صالح مى رسد! (357)

وَعْدَهُ وَ اَوْرَثَنَا الاَْرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشاءُ،» (74 / زمر) بدان اشاره مى كنند. از همينجا معلوم مى شود كه آيه مورد بحث خاص به يكى از دو وراثت هاى دنيايى و آخرتى نيست بلكه هر دو را شامل مى شود.

مفسرينى كه آن را به وراثت آخرتى اختصاص داده اند و به آياتى كه مناسب به آن وراثت است تمسك جسته و چه بسا گفته اند همين معنا متعينا مقصود است چون بعد از اعاده ديگر زمينى نيست تا صالحان آن را ارث ببرند، حرف درستى نزده اند، زيرا معلوم نيست كه آيه مورد بحث عطف بر آيه قبلى اش كه متعرض مسأله اعاده بوده ش_ده ب_اشد تا ب_گوييد بعد از اع_اده دي_گر زمينى باقى نمى ماند.

آن مفسرينى هم كه آيه را به وراثت دنيايى اختصاص داده حمل بر دوره ظهور اسلام و يا دوران حضرت مهدى عليه السلام كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در اخبار متواتره از آن خبر

(358) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث

داده و شيعه و سنى آنها را نقل كرده اند، نموده اند باز راه درستى نرفته اند زيرا روايات مذكور هر چند متواتر و مسلم است اما آيه را تخصيص نمى زند.

كوتاه سخن، همانطورى كه گفتيم آيه شريفه مطلق است و شامل هر دو وراثت مى شود چيزى كه هست از نظر سياق آنچه كه عقل و اعتبار اقتضاء مى كند اين است كه آيه شريفه عطف بر همان جمله: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصّالِحاتِ وَ هُوَ مُ_ؤْمِنٌ...،» (94 / انبياء) باشد چون آن آيه به تفصيل حال اهل اختلاف از نظر جزاى اخروى اشاره مى كرد و اين آيه به تفصيل

حال آنان از نظر جزاى دنيوى اشاره مى كند، و در نتيجه حاصل كلام اين مى شود كه: ما بشر را به سوى دينى واحد دعوت كرديم ليكن ايشان دين را قطعه قطعه نموده در آن اختلاف كردند و مجازاتشان هم مختلف شد، اما در آخرت آنهايى كه ايمان آوردند سعيشان مشكور و عملشان مكتوب شد - و از كفار بر خلاف اين شد - و اما در

ارث زمين به بندگان صالح مى رسد! (359)

دني__ا، آن هاي__ى كه ايمان آوردن__د زمين را به وراث__ت مالك شدن_د - به خلاف ديگران .

«اِنَّ فى هذا لَبَلاغا لِقَوْمٍ عابِدينَ،» (106 / انبياء) آنچه در اين سوره بيان كرديم كه رب عالم واحد است و غير او ربى نيست و واجب است كه از طريق نبوت پرستش شود تا به اين وسيله آماده روز حساب گردند و اينكه جزاى مؤمنين چنين و چنان و جزاى كافران چنين و چنان است براى مردم عابد كافى است، البته در صورتى كه آن را اخ_ذ ن_م_وده و ب_ه آن ع_مل كنن__د ك__ه در اي__ن صورت به آرزوى خوي__ش مى رسن__د.

«وَ ما اَرْسَلْناكَ اِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ،» (107 / انبياء) يعنى تو رحمتى هستى كه به سوى همه جماعت هاى بشرى فرستاده شده اى!(1)

1- ال_مي_زان ج: 14، ص: 464.

(360) رستاخيز از ديدگاه قرآن و حديث